آن آشنا شديم . اين واقعيت عظيم ، هنگامى تأثير گذار خواهد بود كه درك شود و به باور انسان ، راه يابد . امام رضا عليه السلام ، صلاح بشر را در گرو توجّه به اين واقعيت و اعتقاد به آن مى داند :

۰.لَم يَكُن قِوامُ الخَلقِ وصَلاحُهُم إلاّ بِالإِقرارِ مِنهُم بِعَليمٍ خَبيرٍ يَعلَمُ السِّرَّ وأخفى . ^۱

۰.پايدارى خلق و صلاح آنان ممكن نيست ، مگر با اقرار آنان به خداوندِ دانا و آگاهى كه از سِر و مخفى تر از آن ، آگاه است .

اقرار به حضور و نظارت عام خداوند ، مقدّمه برانگيختگى شرم است . حضور و نظارت خداوند ، واقعيتى غير قابل تغيير است ؛ امّا اين مقدار براى برانگيختن حيا كافى نيست . آنچه حيا را برمى انگيزد ، « درك » اين واقعيت است و اين درك ، تصوير انسان از خداوند را خلق مى كند . كسى كه اين واقعيت را درك كند و به آن ايمان داشته باشد ، اهل شرم از خداوند است . امام صادق عليه السلام در همين زمينه مى فرمايد :

۰.عَلِمتُ أنَّ اللّهَ مُطَّلِعٌ عَلَيَّ فَاستَحيَيتُ . ^۲

۰.دانستم كه خداوند بر من مطلّع است ، پس حيا كردم .

تنوّع نظارت ها

در اين مبحث با لايه هاى پنج گانه نظارت ، آشنا شديم . لايه اوّل ، حضور مردم بود . فراتر از آن ، نظارت «خود» انسان قرار داشت و بر فراز آن ، نظارت فرشتگان . نظارت حجّت هاى الهى ، لايه چهارم نظارت را تشكيل مى داد و بر فراز همه اينها حضور و نظارت خداوند ، وجود داشت . تنوّع نظارت ها امكان برانگيختگى حيا را افزايش مى دهد . گاهى انسان به مردم توجّه مى كند و از آنان ،

زمانِ بى نظارت و نه مكانِ بى ناظر . نسبت به ناظر انسانى كه بسنجيم ، گاهى برخى مكان ها خالى از نظارت است و گاهى برخى زمان ها . مثلاً شبْ هنگام ، نظارت انسانى كمترى وجود دارد و درون اتاق شخصى فرد نيز كسى حضور ندارد . بنا بر اين ، اتاق شخصى به هنگام شب ، كمترين حضور و نظارت انسانى را در بردارد . امّا آيا اين مسئله در مورد خداوند هم صادق است ؟ آيا زمان بدون نظارت و مكان بدون حضور خداوند هم داريم ؟ امام على عليه السلام در توصيف خداوند مى فرمايد :

۰.المُشاهِد لِجَميعِ الأَماكِنِ بِلاَ انتِقالٍ إلَيها . ^۱

۰.شاهد همه مكان هاست ، بدون اين كه نياز به انتقال و جابه جايى باشد .

همچنين ، ضمير آدمى و خاستگاه نيّت او نيز از نقاط كور نظارت انسانى محسوب مى شود و بلكه حتّى فرشتگان نيز در اين قلمرو ، نظارتى ندارند . حضور و نظارت انسان و فرشته ، محدود به عمل است و قلمرو نيّت ، خارج از قدرت نظارت آنان است ؛ امّا نظارت خداوند ، چنين محدوديتى را هم ندارد . رسول خدا مى فرمايد كه خداوند به فرشتگان مى فرمايد :

۰.إنَّكُم حَفَظَةٌ عَلى عَمَلِ عَبدي وأنَا رَقيبٌ عَلى ما في نَفسِهِ . ^۲

۰.شما نگهبان عمل بنده منيد و من ، رقيب آنچه در نفس اوست .

۰.امام على عليه السلام نيز مى فرمايد :إنَّ اللّهَ سُبحانَهُ عِندَ إضمارِ كُلِّ مُضمِرٍ وقَولِ كُلِّ قائِلٍ وعَمَلِ كُلِّ عامِلٍ . ^۳

۰.خداوند سبحان ، نزد پنهان سازى هر پنهانكارى و سخن هر گوينده اى و عمل هر عاملى حضور دارد .

تاكنون با حضور و نظارت خداوند به عنوان يك واقعيت و همچنين با گستره