شرم برانگيزى ، حضور فيزيكى نيست . ملاك آن است كه ناظر ، داراى ارزش و احترام باشد . اگر چنين است ، وقتى كسى براى خودش ارزش و منزلت قائل باشد و آن را داراى حرمت و كرامت بداند ، بدون شك ، «خود» او شرم برانگيز خواهد شد . يا به عبارت بهتر ، از «خودِ» خويش شرم مى كند .
امام على عليه السلام در اين باره مى فرمايد :
غايَةُ المُروءَةِ أن يَستَحيِيَ الإِنسانُ مِن نَفسِهِ ، وذلِكَ أنَّهُ لَيسَ العِلَّةُ فِي الحَياءِ مِنَ الشَّيخِ كِبَرَ سِنِّهِ ولا بَياضَ لِحيَتِهِ ، و إنَّما عِلَّةُ الحَياءِ مِنهُ عَقلُهُ ، فَيَنبَغي إن كانَ هذَا الجَوهَرُ فينا أن نَستَحيِيَ مِنهُ ولا نُحضِرَهُ قَبيحا . ^۱
نهايت مردانگى آن است كه انسان از خودش حيا كند و اين ، بدان جهت است كه علّت حيا از فرد سالخورده ، زيادى سن و سفيدى ريش او نيست؛ بلكه علّت حيا از او ، خردمندى اوست . پس ، اگر اين گوهر ، درون ما نيز باشد ، شايسته است كه از او حيا كنيم و عمل قبيحى را در محضر او انجام ندهيم .
همچنين آن حضرت فرموده است :
مَنِ استَحيى مِنَ النّاسِ ولَم يَستَحيِ مِن نَفسِهِ ، فَلَيسَ لِنَفسِهِ عِندَ نَفسِهِ قَدرٌ . ^۲
كسى كه از مردم حيا كند ، ولى از خودش حيا نكند ، براى خودش ارزشى قائل نيست .
ناظر ارزشمندى در درون ما وجود دارد كه ناشناخته مانده است . اين گوهر را بايد شناخت و قدرش را دانست . كسانى كه از خود حيا نمى كنند ، خودِ خويش را نيافته اند و به ارزش آن پى نبرده اند . در اين جا مسئله «خودْ فراموشى» رخ مى نمايد و تأثير خود را نشان مى دهد . به نظر مى رسد ميان شرم نكردن از خود با خودْ فراموشى ، همبستگى وجود دارد . ^۳ احتمالاً كسانى كه به خود فراموشى

(سرزنشگر) است ؟ آيا وجدان اخلاقى است ؟ آيا ... ؟
اين مسئله ، جاى بررسى جدّى دارد ؛ امّا آنچه مسلّم است ، اين كه آدمى گاهى از خود خجالت مى كشد . پديده «خجالت كشيدن از خود» كه انسان ها آن را به خوبى شناخته اند و شايد بارها تجربه كرده باشند ، به خوبى بر وجود ناظرى در درون ، دلالت مى كند . اين ناظر درونى ، اگر مورد توجّه قرار گيرد و حضور و نظارتش «درك» شود و نزد فرد ، داراى ارزش و منزلت باشد ، شرم برانگيز خواهد شد . امام على عليه السلام در باره اين نوع حيا مى فرمايد :

۰.أحسَنُ الحَياءِ استِحياؤُكَ مِن نَفسِكَ . ^۱

۰.بهترين حيا ، حياى تو از خودت است .

۰.همچنين فرموده است :غايَةُ الحَياءِ أن يَستَحيِيَ المَرءُ مِن نَفسِهِ . ^۲

۰.نهايت شرم ، اين است كه انسان از خودش حيا كند .

۰.و در روايت ديگرى از آن حضرت ، «حياى از خود» از ثمرات ايمان معرّفى شده است :حَياءُ الرَّجُلِ مِن نَفسِهِ ثَمَرَةُ الإِيمانِ . ^۳

۰.حياى انسان از خودش ، ميوه ايمان است .

در برخى ديگر از روايات ، به اين مطلب پرداخته شده كه چرا و چگونه «خودِ» انسان مى تواند برايش شرم برانگيز باشد ؟ پاسخ يك جمله است و آن اين كه انسان براى خودش ارزش قائل باشد . ملاك شرم برانگيزى ، حضور فيزيكى (مادّى/ جسمى) نيست . پيش از اين ديديم و در آينده نيز بحث خواهيم كرد كه گاهى حضور فيزيكى افراد ، هيچ شرم و حيايى را برنمى انگيزد . پس ملاك