اعضاى گروه ، بازدارنده و شرم انگيز نباشد . اعضاى يك باند خلافكار ، به راحتى در حضور يكديگر به خلاف مورد قبول گروه مى پردازند و هيچ شرمى از يكديگر ندارند . البته اين ، اختصاص به گروه هاى ضدّ اخلاقى ندارد . گروه هاى ارزشى نيز تابع همين قاعده اند . مثلاً يك فرد مذهبى در ميان هم مسلكان خود ، به راحتى اعمال مذهبى را انجام مى دهد ؛ ولى همين شخص ، ممكن است در يك جمع غير مذهبى از به جا آوردن اعمال مذهبى خود ، خجالت بكشد . اكنون بحث درا ين نيست كه اين كار ، درست است يا نادرست . اين را در جاى خود ، بحث خواهيم كرد ؛ ^۱ بلكه بحث بر سر اين نكته است كه هر حضور فيزيكى اى نمى تواند تأثيرگذار و شرم برانگيز باشد .
براى اعضاى يك گروه اجتماعى ، چشم هاى درونْ گروهى ، مانع و شرم برانگيز نيستند ؛ امّا چشم هاى خارجِ گروه ، مى توانند چنين تأثيرى داشته باشند . از اين جا مى توان فهميد كه يك نظارت ، وقتى شرم برانگيز است كه فعل مورد نظر ، از ديد ناظر هم نابه هنجار باشد . اگر كارى از ديد ناظر ، داراى نابه هنجارى نباشد ، نظارت وى محرّك حيا نخواهد بود . به هر حال ، يكى از لايه هاى نظارت ، نظارت مردم است .

۲ . خود

خويشتن انسان ، ناظر ديگرى است . اين ناظر ، جداى از وجود انسان و ماهيت او نيست . گاهى تصوّر مى شود كه خارج شدن از قلمرو ديد ديگران يا خارج كردن ديگران از قلمرو خصوصى خود ، به معناى ختم نظارت است . غافل از اين كه در وجود انسان ، ناظرى وجود دارد كه هيچ گاه از وى جدا نمى شود و هيچ عملى از وى مخفى نمى ماند . اين ناظر كيست ؟ آيا همان نفس لوّامه

همشاگردى ، همسر ، همسفر ، همشهرى ، همكار و ... . اگر نقشه اى از زندگى هر انسانى رسم شود ، مى توان پراكندگى حضور ديگران را در جنبه هاى مختلف زندگى وى مشخّص ساخت . البته در نقشه هر نفر ، قطعا نقاطى وجود خواهند داشت كه هيچ حضورى از مردم در آن جا ديده نمى شود . اين نقاط را مى توان نقاط كور نظارت انسانى ناميد .
نكته مهم ، اين كه وقتى صحبت از حضور و نظارت انسانى مى شود ، مراد ، حضور و نظارت بازدارنده و تأثيرگذار است . هر حضور و نظارتى محرّك حيا نمى شود . ممكن است در حضور كسى ، فرد يا افرادى وجود داشته باشند ؛ ولى هيچ شرمى را برنينگيزد . گروهى كه اهل كار خلاف اند ، بدون شك ، در مكانى دور از چشم ديگران به خلاف مى پردازند ؛ امّا آنها خود ، گروهى را تشكيل مى دهند كه اعضاى آن از يكديگر شرم نمى كنند ^۱ و يا كسى كه به شهر ديگرى مسافرت مى كند ، ممكن است كارهايى را انجام دهد كه در شهر خود ، انجام نمى داده است . در اين جا هر چند انسان ها حضور دارند ، امّا حضور و نظارت آنان ، تأثير بازدارنده و تنظيم كننده رفتار ندارد ، هر چند بى تأثير هم نيست . ^۲
بنا بر اين ، مراد از حضور و نظارت ، حضور فيزيكى نيست . انسان ها همه در يك سطح نيستند . حضور برخى افراد ، هيچ تأثيرى ندارد و حضور برخى ، بى تأثير نيست و حضور بعضى ، كاملاً مؤثّر است . گروه اوّل ، كسانى اند كه خود ، اهل خلاف هستند . كسى كه اهل خلاف باشد و به اين كار ، شناخته شده باشد ، وجودش و حضورش هيچ شرمى را براى خلافكاران برنمى انگيزد . همين كه حاضران ، مرام واحدى داشته باشند ، شرم از ميان مى رود .
به بيان ديگر ، وحدت مرام و عقيده ، سبب مى شود كه حضور و نظارت