۰.بدان كه تو در پيشگاه كسى هستى كه تو را مى بيند ، هر چند تو او را نمى بينى .

۰.همچنين امام على عليه السلام با اشاره به حضور و نظارت خداوند مى فرمايد :فَاتَّقُوا اللّهَ الَّذي أنتُم بِعَينِهِ ونَواصيكُم بِيَدِهِ وتَقَلُّبُكُم في قَبضَتِهِ وإن أسرَرتُم عَلِمَهُ وإن أعلَنتُم كَتَبَهُ ، وقَد وَكَّلَ بِذلِكَ حَفَظَةً كِراما لا يُسقِطونَ حَقّا ولا يُثبِتون باطِلاً . ^۱

۰.از خدايى پروا داشته باشيد كه در ديد او هستيد و زمام شما به دست اوست و حركات شما در اختيار اوست : اگر پنهان سازيد ، آگاه است و اگر آشكار سازيد ، مى نگارد . براى اين كار ، نگهبانان و مراقبان ارجمندى قرار داده كه هيچ حقّى را فرو نمى گذارند و هيچ چيزى را به باطلْ ثبت نمى كنند .

در اين كلام ، هم به نظارت خداوند اشاره شده و هم به نظارت فرشتگان .
به هر حال ، يافتن فصل مقوّم حيا سبب شد كه بخش ديگرى از متون دينى كه با حيا مرتبط اند و بلكه رابطه تنگاتنگ دارند ، شناخته شده ، مورد توجّه قرار گيرند .
در مراجعه دوباره به ديدگاه هاى علما روشن شد كه برخى از آنان نيز اشاره وار به مسئله نظارت و نقش آن در حيا پرداخته اند . مثلاً مرحوم مجلسى در شرح حديث شريف «النية خير من العمل» ، چند وجه را ذكر مى كند كه در چهارمين وجه به مسئله حيا پرداخته ، مى گويد :
عقل شخصِ باحيا به نيك بودن حسنات و زشت بودن سيّئات حكم مى كند و يادآور مى شود كه پروردگار جليل در همه احوال ، مطلع بر اوست و به همين جهت ، او را مى پرستد و معصيت وى را ترك مى كند .
جالب اين كه ايشان براى تأييد سخن خود به حديث شريف ديگرى استشهاد مى كند كه از نظارت خدا بر بشر حكايت مى كند . ايشان مى گويد :

۰.و اين سخن پيامبر اكرم كه مى فرمايد :«الإِحسانُ أن تَعبُدَ اللّهَ كَأَنَّكَ تَراهُ ، فِإِن لَم تَكُن تَراهُ فَإِنَّهُ يَراكَ» ، به همين مطلب اشاره دارد . ^۲

حضور و نظارت است . البته حيا ، تك عنصرى نيست و ويژگى هاى ديگرى نيز دارد كه بعدا مطرح خواهد شد ؛ ولى اكنون بحث در اين است كه وجه تمايز و فصل مقوّم حيا چيست ، و همان گونه كه مشاهده كرديد ، مشخّص شد عنصر حضور و نظارت ، وجه تمايز حيا با ديگر صفات است .
از نكات مهم اين بخش از تحقيق ـ كه مى تواند براى پژوهشگران اين حوزه جالب باشد ـ اين بود كه يافتن اين نكته ، باب بخش ديگرى از متون دينى را به سوى ماگشود و ارتباط آنها را با موضوع حيا روشن ساخت ؛ مسئله اى كه تا پيش از يافتن اين نكته تصوّر آن هم نمى رفت . اين بخش ، عبارت است از متونى كه مسئله نظارت و رؤيت و آگاهى خداوند از اعمال بشر را بيان مى كنند ، بدون اين كه واژه حيا را داشته باشند . براى يك پژوهش موفّق ، اين نكته مهمّى است كه نبايد به متونى بسنده كرد كه واژه مورد نظر را در بر دارند . يافتن متونى كه در بردارنده محتواى سوژه تحقيق اند ، موفّقيت بزرگى است و اين امر ، در پژوهش حيا اتّفاق افتاد . مثلاً تا پيش از اين تصوّر نمى شد كه آيه شريف «أَلَمْ يَعْلَم بِأَنَّ اللَّهَ يَرَى» ^۱ با موضوع حيا رابطه تنگاتنگ داشته باشد ؛ امّا با تحليل ماهيت حيا و پى بردن به وجه تمايز آن ، دريافتيم كه اين آيه شريف ، بدون اين كه از واژه حيا استفاده كرده باشد ، بيانگر حياست . در آغاز رسالت پيامبر اكرم ، هنگامى كه ايشان مورد آزار يكى از مشركان قريش قرار گرفتند ، خداوند ، وى را به حيا فراخواند و فرمود كه آيا نمى داند كه خدا او را مى بيند ؟! توجّه به ديدن خداوند و درك حضور او ، حيا را بر مى انگيزد . در حقيقت ، خداوند پيش از آن كه مردم را به ترس فرا بخوانند ، به حيا فراخوانده است و اين ، جايگاه و اهمّيت حيا را در نظام تربيتى اسلامى مى رساند . ازاين رو ، امام صادق عليه السلاممى فرمايد :

۰.وَاعلَم أنَّكَ بَينَ يَدَي مَن يَراكَ ولاتَراهُ . ^۲