هستيم . مثلاً آيات و روايات فقهى در كتابى مانند شرائع الإسلام ، ساختارى نظام مند يافته و نظام فقه اماميه را عرضه كرده است . در حوزه كلام و عقايد اماميه نيز مى توان چنين متونى را شناسايى كرد . در حالى كه در حوزه احاديث اخلاقى ، كارى درخور ، انجام نيافته است . نه مبانى و مبادى اخلاق دينى تنقيح شده ، و نه اساساً نظامى اخلاقى مبتنى بر آموزه هاى دينى پديد آمده است . فقدان نظام در اخلاق دينى ، باعث بروز آفت ها و آسيب هايى شده است . جايگاه آموزه هاى اخلاقى و نسبت آنها با يكديگر دانسته نيست و مهم تر آن كه احاديث اخلاقى ، امكان نقد و پالايش نيافته و سَره و ناسره آن ، بازشناسى نشده است . به تعبير ديگر ، احاديث فقهى با عرضه بر نظام فقهى ارزيابى مى شود ؛ امّا درباره احاديث اخلاقى ، چنين امكانى وجود ندارد .
متون حديثى اخلاقى ، متنوّع بوده و با نگرش ها و رويكردهاى گوناگون ، نگاشته شده است . توجّه به رويكرد خاصّ هر نويسنده به احاديث اخلاقى در اعتبارسنجى كتاب وى ، ضرورى است . موضوع اين بخش از نوشتار ، معرّفى متون حديثى اخلاقى اماميه در سده هاى هشتم و نهم هجرى است . گفتنى است كه آثار حديثى اين دوره به سبك هاى مختلف ، نگاشته شده است و از اهمّيت يكسانى برخوردار نيستند . رويكرد غالب اين متون ، مانند إرشاد القلوب ديلمى و مصابيح القلوب شيعى سبزوارى ، سبك واعظانه است . از ويژگى هاى اين سبك آن كه نويسنده ، مصادر و اسانيد احاديث را معرّفى نمى كند و وجهه همّت او ارشاد و موعظه خوانندگان و ترغيب ايشان به فضايل انسانى و اخلاق والا و اعمال نيك و انذار و ترهيب نسبت به رفتارهاى ناشايست است . در اين متون ، نويسنده در كنار نقل حديث ، به يادكرد داستان هاى آموزنده و حكايات لطيف و اشعار نغز ، اهتمام مى ورزد تا خواننده را با شور و اشتياق فراوان ، با خود همراه سازد .
نكته ديگر آن كه شمار كتاب هاى حديثى اخلاقى در اين دوره ، در مقايسه با متون كلامى و فقهى اندك است . براى مثال ، علاّمه حلّى ، در حالى كه ده ها كتاب معتبر

۷ . الأدعية الثلاثون .
نوشته شيخ شرف الدين مقداد بن عبد اللّه سيورى ، معروف به فاضل مقداد (م ۸۲۶ ق) است كه پس از ذكر مقدّماتى ، سى دعا از پيامبر و ائمه عليهم السلام ، به ترتيب ، آورده است . صاحب الذريعة ، نسخه اى از آن را كه به سال ۹۴۰ق ، به خطّ جعفر بن محمّد نوشته شده ، در ميان كتاب هاى سيّد محمّد على سبزوارى در كاظمين ديده است . ^۱
۸ . الأدعية والأوراد المأثورة .
نوشته كمال الدين حسين بن على واعظ كاشفى (م ۹۱۰ق) است . ^۲
۹ . بيدر الفلاح فى أذكار المساء والصباح .
اين كتاب ، نگاشته ابو المحاسن مساعد بن سارى بن مسعود هوارى مصرى ، از عالمان قرن هشتم هجرى است . ^۳ بيدر الفلاح ، از مصادر كفعمى در نگارش البلدالأمين است . ^۴

متون اخلاقى

در يك رده بندى مرسوم ، معارف دينى را به سه دسته : آموزه هاى اعتقادى ، احكام فقهى و مسائل اخلاقى تقسيم مى كنند . از سوى ديگر ، مى توان گفت كه آيات و روايات ، به مثابه مواد و مصالحى هستند كه نظام هاى اعتقادى ، حقوقى ، اقتصادى و اخلاقى اسلام ، با بهره گيرى از مواد ياد شده ، استخراج مى شوند . به نظر مى رسد كه دانشوران مسلمان ، در بخش عقايد و فقه ، بيشتر از بخش اخلاق ، كار كرده اند . دليل اين مدّعا آن كه ما در دو حوزه عقايد و فقه ، شاهد شكل گيرى نظام هاى منسجم