ـ أقول» و «قوله ـ قوله» در كتاب هاى حاشيه نويسى ، بيانگر همين مطلب است.
در قرن دهم و يازدهم هجرى ، فعّاليت هاى گسترده اى در حاشيه نويسى بر كتب حديثى شيعه و كتب رجالى شكل گرفت و به نظر مى رسد اوّلين پژوهش حديثى در اين دوره نيز حاشيه نويسى بوده باشد؛ چرا كه صاحب روضات الجنات مى نويسد:
در حوزه احكام شرعى ، اوّلين كسى كه در زمان صفويه كتاب نوشت ، حسين شرف الدين اردبيلى است و از آثار او مى توان شرح بر «نهج البلاغة» به درخواست شاه اسماعيل اوّل و حاشيه بر «تهذيب الأحكام» شيخ طوسى (م ۴۶۰ ق) را نام برد كه هر دو به زبان فارسى بوده است. ۱
حواشى نگاشته شده در اين دوره ، يا بر آثار نوشته شده پيشينيان ، نظير الصحيفة السجّادية (۹ حاشيه) ، كتب اربعه (۴۸ حاشيه) و كتب رجالى (۱۰ حاشيه) است و يا بر آثار نگاشته شده در همين عصر ، نظير : الوافى و كتاب هاى رجالى اين عصر . براى معرّفى ، آن دسته از حواشى اى را كه نسخه هاى آنها در كتاب خانه ها و مراكز علمى موجود است ، توضيح داده ايم و بقيه حواشى را از كتاب الذريعة به طور اجمال آورده ايم. ۲
1.روضات الجنّات ، ج ۲ ، ص ۳۱۹؛ الهجرة العاملية إلى ايران ، ص ۱۸۳.
2.در اين جا برخى حاشيه نويسان اين دوره ، به اجمال معرّفى مى شوند:
حواشى بر الكافى :
۱ . ابراهيم بن فقيه كاظمى (ق ۱۰) ، ۲. نورالدين على بن ابى الحسن عاملى (م ۱۰۶۸ ق) (حواشى پراكنده بر اصول و فروع) ، ۳. زين الدين ابوالحسن على بن شيخ حسن (اجازه از پدرش در ۹۹۰ ق) ، ۴. على صغير بن شيخ زين الدين (پايان ۱۰۸۵ ق) (باب توحيد از قسم اصول) ، ۵ . محمّد بن حسن زين الدين (م ۱۰۳۰ق) ، ۶ . على كبير بن محمّد بن حسن بن زين الدين (م ۱۱۰۴ ق) (كتاب عقل و علم) ، ۷. بدرالدين احمد انصارى عاملى ، شاگرد شيخ بهايى (اصول) ، ۸ . قاسم بن محمّد بن جواد كاظمى (م بعد از ۱۱۰۰ق) ، ۹. محمّد امين استرآبادى (م ۱۰۳۶ ق) به صورت ناقص ، ۱۰. محمّد باقر مجلسى (م ۱۱۱۱ ق) (اصول) (الذريعة ، ج ۶ ، ص ۱۸۰ ـ ۱۸۴) .
حواشى بر كتاب من لا يحضره الفقيه :
۱. محمّد على بن محمّد بلاغى (م ۱۰۰۰ ق) ، ۲. احمد بن زين العابدين علوى عاملى (م قبل از ۱۰۶۰ ق) ، ۳. علاءالدوله بن ابى القاضى نور اللّه شهيد (۱۰۱۹ ق) ، ۴. علاءالدين حسين بن رفيع الدين آملى (م ۱۰۶۴ ق) ، ۵ . بهاءالدين محمّد بن حسين حارثى عاملى (م ۱۰۳۱ ق) ، ۶ . عزيزاللّه ، پسر بزرگ محمّد تقى مجلسى (م ۱۰۷۴ ق) ، ۷ . مير محمّد باقر محمّد حسينى استرآبادى ، معروف به ميرداماد (م ۱۰۴۱ق) ، ۸ . محمّد حسين بن محمّد صالح مازندرانى ، داماد محمّد تقى مجلسى ، ۹. مراد بن عليخان تفريشى (م ۱۰۵۱ ق) با نام التعليقة السجّادية (الذريعة ، ج ۴ ، ص ۲۲۳ ـ ۲۲۵).
حواشى بر تهذيب الأحكام :
۱. عطاء الملك بن عبدالقادر بن شكراللّه (كتابت ۹۷۴ ق) ، ۲. محمّد بن على بن ابراهيم استرآبادى (م ۱۰۲۸ ق) ، ۳. محمّد على بن محمّد بلاغى (م ۱۰۰۰ ق) ، ۴. ماجد هاشم ، جدّ حفصى بحرانى (م ۱۰۲۸ ق) ، ۵ . محمّد بن على بن حسين موسوى عاملى (م ۱۰۰۹ ق) ، ۶. محمّد بن حسن بن زين الدين (م ۱۰۳۰ ق) ، ۷. حسن بن زين الدين شهيد (م ۱۰۱۱ ق) ، ۸ . زين الدين على بن سليمان ، اُم الحديث بحرانى (م ۱۰۶۴ ق) ، ۹. قاضى نور اللّه شوشترى (مق ۱۰۱۹ ق) ، ۱۰. صلاح الدين بن على بن سليمان ، (م ۱۰۱۹ ق) ، ۱۱. عبداللّه بن حسين شوشترى (م ۱۰۲۱ ق) ، ۱۲. عزيز اللّه ، پسر بزرگ محمّد تقى مجلسى (م ۱۰۷۴)، ۱۳. عبدالنبى بن سعد جزائرى (م ۱۰۲۱ ق) (الذريعة ، ج ۶ ، ص ۵۱ ـ ۵۳).
حواشى بر الاستبصار فى ما اختلف فيه من الأخبار :
۱. محمّد بن على بن حسين بن ابى الحسن عاملى (م ۱۰۰۹ ق) ، ۲. زين الدين على بن سليمان قدمى (م ۱۰۶۴ ق) ، ۳. حسن بن زين الدين (م ۱۰۱۱ ق ) ، ۴. شرف الدين على بن حجة اللّه شولستانى طباطبايى (م ۱۰۶۳ ه ) ، ۵ . عبداللّه بن حسين شوشترى (م ۱۰۲۱ ق) ، ۶. عبدالرشيد شوشترى (م ۱۰۷۸ ق) ، ۷. ماجد بن هاشم ، جدّ حفصى (م ۱۰۲۸ ق ) ، ۸ . حميده بنت ملاّ محمّد شريف رويدشتى (م ح ۱۰۸۷ ق) ، ۹ . ميرزا محمّد بن ابراهيم استرآبادى (م ۱۰۲۵ ق) ، ۱۰. سيد نعمة اللّه بن عبداللّه موسوى جزائرى (م ۱۱۱۲ ق) ، ۱۱ . يوسف خراسانى (م ۱۰۳۰ ق) ، ۲ . (الذريعة ، ج۶ ، ص۱۷ ـ ۱۹) .
حواشى بر خلاصة الأقوال فى علم الرجال علاّمه حلّى :
۱ . زين الدين بن على احمد شاهى آملى (مق ۹۶۶ ق) ، ۲ . محمّد بن حسن بن زين الدين (م ۱۰۳۰ ق) ، ۳. عزالدين حسين بن عبدالصمد عاملى (م ۹۸۴ ق) ، ۴ . بهاءالدين محمّد بن عز الدين عاملى (م ۱۰۳۱ ق) ، ۵ . ماجد هاشم بحرانى ، جدّ حفصى (م ۱۰۲۸ ق) ، ۶. مساعد بن بديع بن حسن ، معاصر شيخ حرّ عاملى (الذريعة ، ج ۶ ، ص ۸۲ ـ ۸۳).
حواشى بر منهج المقال فى علم الرجال (الرجال الكبير جزائرى) :
۱. محمّد بن على بن ابراهيم استرآبادى (مصنّف كتاب) (م ۱۰۲۸ ق) ، ۲. عناية اللّه قهپايى (م ۱۰۱۶ ق) ، ۳. محمّد بن حسن بن زين الدين (م ۱۰۳۰ ق) (الذريعة ، ج ۶ ، ص ۲۲۶).
حواشى بر تلخيص الأقوال (الرجال الوسيط جزائرى) :
۱. محمّد بن على ابراهيم استرآبادى (خود مصنّف) (م ۱۰۲۸ ق) ، ۲. نعمة اللّه بن قوام الدين محمّد نصيرى (در سال ۱۰۲۸ ق) ، ۳. محمّد مقيم بن صفى الدين محمود شجاعى شريف شيرازى (كتابت ۱۰۲۸ ق) ، ۴. محمّد بن حسن بن زين الدين (م ۱۰۳۰ ق) (الذريعة ، ج ۶ ، ص ۴۸).
حواشى بر نقد الرجال تفريشى :
۱. عناية اللّه قهپايى (كتابت ۱۰۱۶ ق) ، ۲. سيد نعمة اللّه بن عبداللّه موسوى جزائرى (م ۱۱۱۲ ق) ، ۳. محمّد تقى مجلسى (م ۱۰۷۰ ق).
حاشيه بر رجال النجاشى ، از شيخ بهايى (م ۱۰۳۱ ق) (الذريعة ، ج ۶ ، ص ۸۸).
حاشيه بر الرجال ابن داوود حلّى ، از ملاّ عبداللّه شوشترى (م ۱۰۲۱ ق) (الذريعة ، ج ۶ ، ص ۸۷).
حاشيه بر رجال تلميذ محقّق حلّى با امضاى «ع. آه سلّمه اللّه تعالى» كه به زعم صاحب الذريعة ، ملاّ عبداللّه شوشترى (م ۱۰۲۱ ق) است (الذريعة ، ج ۶ ، ص ۸۷).
حاشيه بر أمل الآمل فى تراجم علماء جبل عامل ، از محمّد باقر مجلسى (م ۱۱۱۱ ق) ، با عنوان «تعليقه (الذريعة ، ج ۶ ، ص ۲۵).
حاشيه بر مجمع البحرين و مطلع النيرين طريحى (م ۱۰۸۵ ق) ، از صفى الدين بن فخر الدين (اجازه در سال ۱۰۷۲ ق) (الذريعة ، ج ۶ ، ص ۱۹۱).
حاشيه بر الأربعون شيخ منتجب الدين (م ۵۸۵ ق) ، از عبدالعلى بن حسين بن على جزائرى (در سال ۱۰۵۴ ق) (الذريعة ، ج ۶ ، ص ۱۴).
حاشى بر الصافى فى شرح الكافى ملاّ خليل قزوينى (م ۱۰۸۹ ق) ، از محمّد باقر بن غازى قزوينى (زنده در ۱۱۰۳ ق) (الذريعة ، ج ۶ ، ص ۱۴۵).
حاشيه بر الوافى ملاّ محسن فيض (م ۱۰۹۱ ق) توسّط خود مصنّف (الذريعة ، ج ۶ ، ص ۲۳۰).
حواشى بر الأربعين شيخ بهايى :
۱. عبدالصمد بن حسين عاملى ، برادر شيخ بهايى (م ۱۰۲۰ ق) ، ۲. مظفر الدين على ، شاگرد شيخ بهايى. تاريخ وقف به آستان قدس : ۱۰۶۷ ق (الذريعة ، ج ۶ ، ص ۱۳).
الشافى فى شرح الكافى ، از ملاّ خليل قزوينى
۱ . عناية اللّه بن آقا محمّد مؤمن بن محمّد باقر اصفهانى (م قبل از ۱۰۷۴ ق) ، ۲ . على قلى بن محمّد خلخالى اصفهانى (م ح ۱۱۱۵ ق) (الذريعة ، ج۶ ، ص۱۰۵) .
حواشى بر الصحيفة السجّادية :
۱. مير محمّد باقر حسينى استر آبادى ، ميرداماد (م ۱۰۴۱ ق) كه به همراه نورالأنوار محدّث جزائرى به سال ۱۳۱۶ ق ، چاپ شده است. ۲. محمّد تقى مجلسى (م ۱۰۷۰ ق) كه نسخه اى از آن در كتاب خانه صدر است كه به سال ۱۰۷۳ ق ، نگاشته شده است. ۳. ملاّ عبدالغفار ، شاگرد ميرداماد ، ۴. ميرزا عبد اللّه بن عيسى تبريزى اصفهانى (صاحب رياض) ، ۵ . سيّد حسين بن حسن موسوى ، معروف به سيّد حسن مجتهد كَرْكى ، پسر خواهر محقّق كَرْكى (م ۱۰۰۱ ق) ، ۶. عزالدين حسين بن عبدالصمد عاملى ، پدر شيخ بهايى (م ۹۸۴) ، ۷. شرف الدين على بن حجّة اللّه طباطبايى شولستانى ، از مشايخ ملاّ محمّد تقى مجلسى ، ۸ . على بن محمّد بن حسن بن زين الدين (م ۱۱۰۴ ق) صاحب حاشيه بر الكافى ، ۹. بهاءالدين محمّد بن حسين عاملى ، ۱۰. رفيع الدين محمّد بن حيدر نايينى ، ملاّ رفيعا (م ۱۰۸۳ ق) ، ۱۱. ملاّ محسن فيض كاشانى (م ۱۰۹۱ ق) كه از حاشيه او به شرح نيز تعبير مى شود و همراه نور الأنوار به سال ۱۳۱۶ ق ، چاپ شده است.
