علاّمه مجلسى ، با استفاده از تسلّط شگفت انگيز خود بر لغت و كتاب هاى غريب الحديث و نيز موارد استعمال آن واژه در احاديث ديگر ، توانسته است تفسير حديث با حديث به دست دهد. ۱
از ديگر فعّالان در حوزه غريب الحديث ، سيّد نعمة اللّه جزائرى (م ۱۱۱۲ ق) است. وى اخبار و احاديثى را كه به نظرش غريب مى آمده ، در كتاب غرائب الأخبار و نوادر الآثار گردآورى نموده ۲ و آنچه احتياج به توضيح داشته با عناوين «بيان» و «ايضاح» به توضيح آن پرداخته است.
حاشيه نويسى
از ابتداى قرن دهم هجرى ، حركتى علمى در جهت شرح ، حاشيه و تعليقه نويسى ۳ بر كتب اربعه به وجود آمد و آثار زيادى در اين باره فراهم آمد.
آقا بزرگ تهرانى ، در مقايسه حاشيه نويسى قبل و بعد از اين دوره به لحاظ كمّى و كيفى مى نويسد:
كتابت حواشى ، قبل از قرن دهم هجرى ، منحصر در كشف بعضى پيچيدگى ها و شرح عبارات مشكل متن بود. چيزى كه اين دوره را نسبت به دوره بعد آن ممتاز مى ساخت ، اين بود كه متن را به همراه تعليقه مى آوردند ؛ امّا در عهد صفوى و قاجار ، هم بر تعداد حواشى افزوده شد ، و هم عبارات مشكل و پيچيده اى در آن راه يافت؛ چرا كه متن را به هنگام تعليقه نويسى نمى آوردند. ۴
نويسنده ، آرا و نظريّات خود را در قالب «حاشيه» ارائه مى داد و عبارت هاى «قال
1.مجلّه علوم الحديث ، ش ۱۳ ، ص ۱۰۳.
2.الذريعة ، ج ۱۶ ، ص ۲۹؛ فهرست نسخ خطّى كتاب خانه آية اللّه مرعشى ، ج ۱۰ ، ص ۱۸۸.
3.بنا بر گفته صاحب الذريعة ، بين تعليقه و حاشيه ، تفاوت چندانى وجود ندارد؛ ولى در اصطلاح عامّه ، تعليقه اختصاص به علوم عقلى و حاشيه ، اختصاص به غير آن دارد (الذريعة ، ج ۶ ، ص ۷) .
4.همان جا.