اربعه متأخّر به حساب مى آيد ، بر اساس مستندات و مدارك قوى ، جوامع الكلم به عنوان اثر روايى چهارم از كتب اربعه متأخّر شيعه است. اينك به معرّفى اجمالى هر كدام از اين كتب مى پردازيم.

يك . الوافى

از عالمان بزرگ بعد از محمّد تقى مجلسى ، محمّد بن مرتضى كاشانى معروف به ملاّ محسن فيض كاشانى (م ۱۰۹۱ ق) است كه در بسيارى از رشته هاى علوم معقول و منقول ، سرآمد اَقران بود. مهم ترين اثر وى در علم حديث ، كتاب الوافى است. اين كتاب ـ كه يكى از بزرگ ترين و جامع ترين كتاب هاى حديثى در عصر صفوى است ـ شامل شرحى بر اصول و فروع الكافى است و اخبار كتب اربعه را با بياناتى گاه ، اجمالى ذكر كرده ^۱ و آن را به سال ۱۰۶۸ ق ، به پايان رسانده است.
هدف فيض از تأليف اين كتاب ، جمع كردن بين كتاب هاى چهارگانه اساسى شيعه بوده است ، بدين صورت كه هر يك از آنها را داراى نقص هايى ديده و دانسته است تنها از راه جمع آورى همه آنها در يك جا و افزودن آيات متناسب قرآن در هر مورد ، مى توان بر كتاب كاملى در اين باب ، دست يافت و دشوارى هاى آن كتاب ها را با توضيحى كه داده مى شود ، مرتفع كرد. فيض در شرح اين مشكلات ، به كتاب هاى معتبر حديث ، استناد جست و از اين راه ، كتابى پديد آورد كه جوينده را از مراجعه به كتاب هاى چهارگانه يادشده ، بى نياز مى سازد. ^۲
فيض كاشانى ، در مقدّمه الوافى مى نويسد:
اين ، كتابى است كامل در فنون علوم دين ، دربرگيرنده بخشى از آنچه از علوم دين كه در قرآن مبين آمده و تمام احاديث ائمه اطهار ـ سلام اللّه عليهم ـ كه در اصول اربعه ـ كه مدار دانش حديث در روزگاران بر

محمّد باقر مجلسى كرد ، كامل كننده كتاب ها و در واقع ، در نوع خود ، بى نظير است. علاّمه مجلسى ، همه اين كتب و كتاب هاى تازه كشف شده را در يك مجموعه عظيم روايى به نام بحار الأنوار ، گردآورى نمود.
محمّد ابراهيم جنّاتى ، درباره علل و عوامل تأليف اين مجموعه ها، مى نويسد:
نمى توان انكار كرد كه جنبش اخباريگرى و توجّه عميق آنان به متون روايى ، تأثيرى در تأليف اين مجموعه هاى عظيم روايى داشته و زمينه را براى اين منظور آماده كرده است؛ ولى اين كه رواج اخباريّت ، تنها عامل تأليف كتاب هاى روايى بوده ، صحيح نيست؛ بلكه عوامل ديگرى نيز در آن نقش داشته اند و يكى از آن عوامل ، اين است كه پس از شيخ الطائفه طوسى (م ۴۶۰ ق) ، كتب روايى زيادى كشف گرديد كه رواياتش در كتب چهارگانه شيعه ، مندرج نبود و اين ضرورت احساس شد كه كتب روايى متفرّق ، در مجموعه هاى بزرگ ، گردآورى شود. ^۱
بعضى براى همگامى با جوامع اوّليه حديث ، بر آن شدند تا جوامع ثانويه را هم منحصر در عدد چهار بكنند و آنها را «أربعه ثانويه» يا «متأخّره» نام گذارى كنند و در اين زمينه ، علاوه بر سه كتاب معروف ، الوافى ، وسائل الشيعة وبحار الأنوار ، نظريات مختلفى درباره كتاب چهارم وجود دارد. برخى مستدرك الوسائل مرحوم حاجى نورى (م ۱۳۲۰ ق) را چهارمين كتاب ، قلمداد مى كنند ^۲ و برخى بر آن اند كه جوامع الكَلِم سيّد محمّد بن شرف الدين على ، معروف به ميرزا جزائرى (ق ۱۱ ق) ، جزو كتب اربعه است. ^۳
ولى على رغم آن كه مستدرك الوسائل در ميان عامّه (عرف جوامع علمى) از كتب