فرانسيس گزاويه (۱۰۵۶ ـ ۱۵۵۲ م) ، براى جا انداختن باورهاى مسيحيان و توجيه آنها نوشته شد. اين كتاب به گونه مناظره بين حكيم و پادْرى ( / كشيش) مسيحى ، سامان يافته است و گاه ، شخص سومى به نام «ملاّ» شركت مى جويد و در پايان كار ، حكيم مسلمان ، دست از دين خود كشيده و در جرگه عيسويان ، داخل مى شود. در مقابل ، علما و متفكّران اسلامى به مقابله برخاسته و نقدهايى بر آن وارد كردند و از مهم ترين آنها نقد احمد علوى عاملى (م بعد از ۱۰۵۴ ق) ، شاگرد ميرداماد ، با عنوان مصقل صفا در ردّ بر آيينه حق نما مى باشد. ^۱
مبلّغان مسيحى ، پس از مدّتى ، افزون بر شناساندن انديشه هاى مسيحيّت و توجيه آنها ، به گفتگو با علماى اسلام پرداختند و مناظره هاى گوناگونى در دربار صفويان بدين جهت تشكيل شد. در زمان شاه عباس دوم (۱۰۵۲ ـ ۱۰۷۷ ق) ، وزير اعظم وى ، اعتمادالدوله (۱۰۶۳ ـ ۱۰۷۰ ق) ، مجلس مناظره اى برگزار كرد و در آن ، شزو ، يكى از مبلغان مسيحى فرانسوى با علماى اصفهان به جدل و مناظره برخاست.
نتايج اين گفتگوها ، آشنايى مسيحيان با اسلام و روى آوردن شمارى از آنان به اسلام شد. از جمله كسانى كه به اسلام گرويدند ، آقا پيرى (از بزرگان ارامنه) بود كه شاردن ، اسلام آوردن وى را ضربه اى كوبنده بر مسيحيّت مى داند. ^۲
ب . گفتگوهاى درون دينى . در اين دوره ، مناظره و گفتگو براى نماياندن مسائل كلّى اختلاف بين شيعه و سنّى شكل مى گرفته است. شاه طهماسب ، در نامه اى به سلطان سليم عثمانى مى نويسد:
الحمدللّه كه در زمان دولتِ همايون ما ، به عدد نجوم افلاك ، از علما و فقها حالا هستند كه به براهين قاطعه و دلايل ساطعه در ميدان مناظره و

شهرت داشت تا جايى كه سنّيان را بر ضدّ شيعيان برانگيخت. ^۱
۴. گفتگوها و مناظره هاى برون دينى و درون دينى.
در پى درگيرى هايى كه اروپاييان با امپراتورى عثمانى داشتند ، هيئت هايى را براى برقرارى ارتباط به ايران گسيل مى داشتند . هدف اصلى اين هيئت ها پيوند ايران با اروپا و جنگ عليه عثمانى بود؛ ولى آنچه در كنار مسائل سياسى براى اروپاييان اهمّيت داشت ، توجّه به تبليغات و رواج مسيحيّت بود. اين گفتگوها به دو شيوه صورت مى گرفت .
الف . گفتگوهاى برونْ دينى. اروپاييان ، براى نشر عقايد خود ، در آغازْ مبلّغان خويش را به ايران گسيل داشتند و آن گاه كه دريافتند عقايد آنان ، قابل درك و پذيرش نيست ، به تحليل و توجيه عقايد خود ، رو آوردند و در مرحله بعد ، به مناظره و گفتگو با علماى اسلام نشستند. ^۲
فيليپ دوم و فيليپ سوم ، پادشاهان اسپانيا ، هر كدام با ارسال كشيش و هيئت هايى به دربار سلاطين صفوى ، خواستار آزادى كامل تبليغ دين مسيح در سراسر ايران بودند؛ ^۳ امّا شاه عبّاس صفوى (۹۹۶ ـ ۱۰۳۸ ق) ، على رغم تمايل به اين درخواست ، علما و روحانيون را بزرگ ترين سدّ راه تبليغ مسيحيّت در ايران ديد و آنها را مخالف ساختن كليسا مى دانست. ^۴
گروهى از مبلّغان مسيحى ، به بهانه مبارزه با اسلام و توجيه عقايد مسيحيّت به نگارش كتاب پرداختند ، از آن جمله ، كتاب آيينه حق نما [از ]