اوضاع سياسى ، اجتماعى و فرهنگى شيعه در سده هاى دهم و يازدهم هجرى

اين دوره كه با روى كار آمدن صفويان (۹۰۷ ـ ۱۱۳۵ ق) در ايران مصادف است ، شاهد تحوّلات بنيادينى در زمينه هاى سياسى ، اجتماعى و فرهنگى است.
هرچند درباره ماهيّت نهضت صفويه عقيده واحدى وجود ندارد؛ ولى عموم مورّخان و محقّقان بر اين عقيده اند كه حكومت صفويه ، نخستين حكومت ايران با ويژگى تماميّت ارضى ، وحدت ملّى و استقلال ، پس از گرويدن ايرانيان به دين اسلام بوده است. ^۱
به دنبال سقوط حكومت عبّاسيان در سال ۶۵۶ ق ، به دست هلاكوخان مغول ، امپراتورى عثمانى با داعيه تجديد خلافت ، از چنان قدرتى برخوردار بود كه قلمرو گسترده اى از دنياى اسلام را در اختيار داشت. عثمانيان با آن كه خود را نماينده تمام مسلمانان قلمداد مى نمودند ، از يك سو بلاى جان اروپاييان شده بودند و از سوى ديگر ، شيعه را در درون خويش ، در فشار و تنگنا نگه داشته بودند؛ امّا با تشكيل حكومت صفويّه و سياست تحوّل مذهب به تشيّع به دست توانمند شاه اسماعيل صفوى ، نداى «مذهبنا حقّ» ^۲
وى ، در هر كوى و برزن ، طنين انداز شد.
از ديدگاه راجر سيورى ، اعلام نمودن شيعه به عنوان دين رسمى توسط شاه اسماعيل ، دو فايده مهم را در بر داشت:
۱. توان ارائه يك ايدئولوژى مذهبى پويا را به دولت جديد بخشيد و به اين ترتيب ، به دولت اين قدرت را مى داد كه بر مشكلات اوّليه غلبه كند و نيز قدرت عبور كشور را از بحران هاى جدّى اى كه حكومت صفوى بعد از مرگ شاه اسماعيل (۹۳۰ ق / ۱۵۲۴ م) با آن روبه رو شد ، فراهم آورد.

مى نويسد:
والحمدللّه ربّ العالمين كه پادشاه جَمجَاهِ ملائكْ قدوه أولاد سيّد المرسلين صلى الله عليه و آله ... اكثر اوقات شريف ايشان و امراى جليل القدر عظيم الشأن نيز صرف مطالعه و مباحثه حديث مى شود . . . اميد هست كه به موجب حديث شريف... «الناس على دين ملوكهم» ، چنان شود كه در جميع بلاد ايران ، اطفال ايشان عالم باشند. ^۱
كتاب هاى حديثى كه عالمان دين بعد از نگارش ، به حكّام صفوى تقديم مى كردند ، در واقع ، واكنشى بود در قبال توجّه پادشاهان نسبت به فعّاليت هاى حديثى.
۳. عامل ديگر رويكرد به حديث در اين دوره ، كشمكش ها و اصطكاكات به وجود آمده ميان شيعه و اهل سنّت در اوايل اين دوره ، به سبب روى كار آمدن حكومت شيعى در ايران بوده است. محور اين منازعات ، بيشتر بر محور عقايد و بخصوص مسئله امامت بوده است. اين نكته ، علماى شيعه را بر آن داشت تا با مراجعه به متون حديثى ، به تدوين مجموعه هاى حديثى «الأربعين» در منقبت امامان عليهم السلام از كتب روايى شيعه و اهل سنّت بپردازند.
۴. عامل آخر ، گسترش تصوّف بوده است. ارمغان تصوّف ، اباحه گرى ، مسامحه و سهل انگارى در امر دين بود و گسترش آن ، حلقه مذهب را تنگ تر مى نمود. از طرف ديگر ، چون خاستگاه تصوّف ، بيشتر مراكز اهل سنّت بود تا شيعه ، لذا اين نكته با سياست سنّى ستيزى صفويان ، همخوانى نداشت. توجّه به علما و گسترش فعّاليت هاى حديثى ، تصوّف را در تنگنا نگاه داشت.