فصل يكم : كليّات

عوامل رويكرد به حديث در دوره صفوى

عوامل سياسى ـ اجتماعى رويكرد به حديث در اين دوره را مى توان بدين گونه دسته بندى كرد:
۱. حكومت صفويه ، بر اساس نظر داعيان آن حكومت ، مبتنى بر دين و مذهب بوده و طبيعت اين نوع حكومتى ، داشتن مستنداتى از متون دينى است. لذا اهمّيت دادن به علوم دينى در سايه توجّه به علما ، از اولويت هاى اصلى اين حكومت بوده است.
۲. عملكرد حاكمان صفوى ، دليل ديگر روآورى به علم حديث در اين دوره است. پادشاهان صفوى ، علاوه بر اقدامات غير مستقيم ، خود نيز در پى مطالعه كتب دينى و حديثى برآمدند و از اين طريق ، خواستند در بين علما و مردم ، دلْ گرمى ايجاد نمايند. براى نمونه ، شركت شاه عبّاس صفوى در درس شيخ بهايى و مباحثه و اظهار نظر ايشان در بحث «عاقله» ، خود ، نمونه اى از تشويق مردم به علم بوده است. ^۱
در باب توجّه حاكمان صفوى به نشر و گسترش علم ، محمّد تقى مجلسى

ديروز را با بينش ديروزى و امروز را با بينش امروزين بايد شناخت. اين را بارها گفته ام كه: مسائلى را كه مربوط به گذشته و جوّ و محيطى ديگر است ، با بينش امروز نبايد ديد؛ بلكه بايد كوشش كنيم كه تا هر چه را در همان محيط و جوّ ، و با بينش زمانش ببينيم و... . ^۱
ايشان در قولى ديگر به نقل از بِرك ، آورده است:
هر واقعيت اجتماعى را بايد با ظرف زمان و مكان خودش بسنجيم. ^۲
به رغم اين هشدار ، مقدّمات آرمان گرايانه شريعتى با نتيجه اى كه گرفته ، دچار تناقض مى شود:
ولايت على... پس از هزار سال جهاد و شهادت ، به سلطنت شاه عبّاس منجر مى شود و به جاى ابوذر غفارى ، امام جمعه مسجد شاه مى آيد ، و عمّار و ياسر ، پدر و پسرى آن چنان ، جا را به ملاّ محمّد باقر و ملاّ محمّد تقى مجلسى ، پدر و پسرى اين چنين ، مى سپارند. ^۳
به نظر مى رسد بهترين قضاوت درباره حكومت صفويه و علماى اين دوره ، بايد از روى عملكردها و دستاوردهايى باشد كه از اين عصر به يادگار مانده است.
براى بازيابى عوامل رويكرد به فعّاليت هاى علمى و حديثى در اين دوره ، به ذكر تاريخ مختصرى از تحوّلات سياسى ـ اجتماعى هم زمان با روى كار آمدن حكومت صفويه در ايران ، برخورد حاكمان صفوى با عالمان دين و وضعيّت شيعه در نقاط مختلف پرداخته ايم؛ چرا كه معتقديم تاريخ هر دوره اى بسترى مناسب براى فعّاليت هاى آن دوره فراهم مى كند و بدون داشتن داده هاى تاريخى لازم ، فهم و تحليل مسائل ، ممكن نيست.