مضمون ^۱ و اين كه نويسنده در ابتداى كتاب گفته كه كتابش داراى پنجاه و پنج باب در حِكَم و مواعظ است و شمار اين ابواب در جلد اوّل تمام مى شود و نيز به دليل آن كه در جلد دوم ، شعرى از حافظ رجب برسى از عالمان سده نهم در مدح حضرت امير عليه السلام آمده ، در انتساب جلد دوم به او ترديد كرده اند . ^۲ افزون بر اينها در جلد دوم ، مطلبى آمده كه نشان مى دهد نويسنده جزء دوم ، معاصر علاّمه مجلسى يا متأخّر از او بوده است . در كتاب ، پس از نقل حديثى از شيخ مفيد ، آمده است :
و ذكره المجلسى فى المجلّد التاسع من كتاب بحار الأنوار والسيّد البحرانى فى كتاب مدينة المعاجز بتغيّر ما فمن أراد فليراجعهما. ^۳
مرحوم آية اللّه نجفى مرعشى نيز بر آن است كه جزء دوم از ديلمى نيست . ايشان ، در مقدّمه اى كه بر ترجمه جلد اوّل إرشاد القلوب نگاشته ، آورده است :
انصافاً كتابى است بسيار عزيز و عالى قدر . و مشهور اين است كه دو جزء است. جزء اوّل، در مواعظ و جزء دوم، در مناقب ؛ ولى نزد ما تقريباً ثابت است كه جزء دوم از وى نيست و هركسى ملاحظه و تدبّر كند، اين معنى برايش واضح و هويدا خواهد شد. ^۴
از قرائن بر صحّت انتساب جزء دوم به ديلمى ، به موارد زير مى توان اشاره كرد :
قرينه اوّل ، تصريح شيخ حرّ عاملى بر دو مجلّد بودن كتاب است . ^۵ شيخ آقا بزرگ نيز ضمن تصريح بر دو مجلّد بودن كتاب ، به نسخ خطّى آن اشاره مى كند و از جمله ، از نسخه اى در مكتبة الحسينيّه نجف ، ياد مى كند كه دو جزء آن با دست خطّ يكسان نگاشته شده و به سال ۱۰۲۴ ق ، در تملّك شيخ محمّد صالح بن على قهپايى

كلامى و فقهى نگاشته ، تنها در بخشى از الرسالة السعدية به احاديث اخلاقى پرداخته است .
اينك به معرّفى كتاب هاى اخلاقى ـ حديثى اين دوره مى پردازيم .

۱. إرشاد القلوب إلى الصواب المنجى من عمل به من أليم العقاب ^۱

اين كتاب اخلاقى ، نوشته حسن بن ابوالحسن ديلمى ، محدّث بزرگوار اماميه در قرن هشتم هجرى است . اين كتاب ، معروف به «ارشاد ديلمى» و از مصادر بحار الأنوار است . علاّمه مجلسى ، با عبارت «كتابٌ لطيفٌ مشتمل على أخبار متينة غريبة» ، از آن ياد كرده است . ^۲ شيخ حرّ عاملى نيز در يادكرد منابع وسائل الشيعة ، الإرشاد را از جمله كتاب هايى مى شمارد كه نويسندگانشان ، به صحّت آنها گواهى داده اند و قرائن بر ثبوت آنها بوده و به طور متواتر ، نقل شده يا صحّت انتساب آنها به نويسندگان ، بدون شكّ و ترديد است . ^۳ شيخ آقا بزرگ ^۴ و نويسنده روضات الجنات ^۵ نيز از آن ياد كرده اند .
إرشاد القلوب ، شامل دو جلد است . جلد اوّل ، در مواعظ و نصايح است و جلد دوم ، در فضايل و مناقب اميرمؤمنان . شيخ حرّ عاملى ، بر دو جلد بودن آن ، تصريح كرده است . ^۶ برخى از كتابشناسان با توجّه به قرائنى مانند اختلاف