ـ اََسفِیجاب (اِسفیجاب)

به فتح [و یا كسره]^۱ همزه، سكون سین، و كسر فاء، و یاء ساكن، نام شهر بزرگی در ماوراء النهر، و مرز تركستان است كه دارای وسعت بسیار و روستاها و آبادی‌های متعدد بوده است.^۲ در بعضی از متون، نام این شهر را «اسبیشاب»،^۳ «اسبیجاب»^۴ و « اسپیجاب »^۵ نوشته‌اند.

یاقوت حموی در توصیف این شهر می‌نویسد: «از آبادترین شهرهای جهان و از زیباترین و گسترده‏ترین و خرّم‏ترین آنها بود. آب‌های روان و درخت فراوان و باغچه‏های پرگُل داشت. در خراسان و ماوراء‌ النهر، شهری نبود كه خراج ندهد بجز اسفیجاب، كه چون مرزگاهی مهم بود، خراج را به ایشان بخشیدند تا هزینة جنگ‌افزار سازند و در آن جا بمانند».^۶

سی و پنج شهر و آبادی برای اسفیجاب برشمرده‌اند.^۷

ـ ایلاق

سه مكان با نام ایلاق در گذشته وجود داشته است كه عبارت‌اند از: شهری از ناحیه‏های نیشابور؛ شهری از ناحیه‏های بخارا؛ مجموعه‌ای از شهرهای چاچ (از مرز نوبخت تا فرغانه).^۸

ایلاقی كه بیش از دیگر اماكن مشهور بوده، همین ناحیة نزدیك چاچ (هفت یا ده فرسخی) است.^۹ ایلاق، منطقه [و شهر] بزرگی بوده كه در حدّ فاصل كوهستان

الف. وضعیت جغرافیایی

چاچ را در شمار بهترین مناطق خراسان شرقی دانسته‌اند و نوشته‌اند: «آب در تمام خانه‏های آن جا، جاری است و سقف‏ خانة ایشان با سفال، پوشیده شده است».^۱ بیشتر اهالی این اقلیم در شمار رزمندگان و جنگجویان بوده‌اند و از جهت ثروت و دارایی، وضعیت خوبی داشته‌اند.^۲

ب. معادن

چاچ، منطقه‌ای كوهستانی است و دارای معادن گوناگونی همچون: نفت، فیروزه، روی، مس، سرب و طلا بوده است.^۳ كتاب آثار البلاد، پس از ذكر این مطالب می‌نویسد: «در آن جا، كوهی است كه سنگ‌های سیاهی مانند زغال دارد و این سنگ‌ها را به جای زغال به كار می‌برند. چون این سنگ‌ها آتش بگیرند و خاكستر شوند، خاكسترشان سفید است [و از آن، برای شستشو و سفید كردن پارچه سود می‌برند] و بسیار ارزان است. یك یا دو خروار آن را به یك درهم می‌فروشند».^۴

ج. فتح چاچ

این منطقه را نیز همچون دیگر مناطق ماوراء النهر، قتیبة بن مسلم باهلی در دوران ولید بن عبد الملك‏، فتح كرده است. در زمان سلطان محمّد خوارزمشاه، به سبب درگیری او با ملوك تركستان، تمام این اقلیم خراب شد و رعیت ایشان، جلای وطن نمودند و خانه‏ها و باغات، بی‏صاحب ماندند. این خرابی، پیش از ورود لشكر تاتار به آن بلاد، راه یافت.^۵

د. شهرهای چاچ

اقلیم چاچ، دارای سه شهر به نام‌های «اسفیجاب»، «ایلاق» و «چاچ» بوده است.