ـ اِشتِیخَن

اِشتیخَن ـ به كسرة همزه، سكون شین، و كسره تاء، و یاء ساكن و فتحه خاء^۱ ـ، از شهرهای صُغد در هفت فرسخی سمرقند است.^۲ آب و هوای خوب و نعمت‌های فراوان طبیعی داشته است. استخری می‌گوید: «اشتیخن، شهری مستقل از سمرقند دارای روستاها و آبادی‏های بسیار زیبا، و زرخیز، پُر باغ میوه و كشتزار است. شهر و كهن‌دژ و ربض بیرونی و آبادی‌ها با رودخانه‏های جداگانه دارد».^۳ اِشتیخَن حدود ده روستا و آبادی بزرگ داشته است.^۴

ـ دَبُوسیه (دَبُوسیة)

دبوسیه ـ به فتح دال، و باء مضموم ـ، از شهرهای صُغد در ماوراء النهر است كه از جهات اداری و سیاسی، تابع سمرقند بوده است. در توصیف این منطقه، این گونه نوشته‌اند: «شهری نیکو که پُر از باغ و میوه است. روستاهایی همراه با مزرعه‌ها و خانه‌های زیبا دارد. این شهر، دارای مسجد جامع و بازارهای بسیار بوده است و نهرهایی در آن جاری است».^۵ این توصیف به روشنی، گویای وسعت جغرافیایی، آبادانی طبیعی و رونق اقتصادی آن است. دبوسیه، نسبت به اِشتیخَن، كوچك‌تر است و تنها دارای سه آبادی به نام‌های «بُتَنِین»، «رَاغَن» و «كندكین» بوده است.^۶

گفته شده كه ذوالقرنین، پایه‌گذار دَبُوسِیَه بوده است.^۷ نیز گفتنی است كه این منطقه، به دست قتیبة بن مسلم باهلی در سال ۹۳ ق، فتح شد و مردم آن، اسلام را پذیرا شدند.^۸

ب. فتح صغد

قتیبة بن مسلم باهلی، صغد را در دوران حكومت ولید بن عبد الملك فتح كرد.^۱

ج. شهرهای صُغد

در تعداد شهرهای زیرمجموعة صُغد، اختلافات شدیدی بین جغرافی‌دانان وجود دارد. برای نمونه، یعقوبی می‌نویسد: «و سرزمین صُغد، با وسعت است و آن را شهرهایی است با شكوه و استوار و مستحكم، از جمله: دَبُوسِیَه و كَشَانِیَه و كَشّ و نَسَف ـ كه همان نخشب است ـ ».^۲ حال آن‌که بلاذری، وسعت آن را بیش از این اعلام کرده و حتی «اشروسنه» و« فرغانه» را نیز در محدودة صغد دانسته است.^۳ دكتر قحطان عبد‌الستار حدیثی در کتاب ارباع خراسان، پس از یادكرد اختلافات ایشان، بر این رأی متمایل شده كه صُغد در روزگاران گذشته، تنها دارای پنج شهر اصلی بوده كه به ترتیب، عبارت‌اند از: اَربِنجَن، اِشتِیخَن، دَبُوسِیَه، سمرقند و كشانیه.^۴ وی مناطقی نظیر كش و فرغانه را فراتر از یك شهر می‌داند و معتقد است كه آنها، از جهات اداری و سیاسی در حدّ یك اقلیم بزرگ بوده‌اند. ما نیز در این نوشتار، تقسیمات خراسان را بر پایة پژوهش وی بررسی خواهیم كرد.

ـ اََربِنجَن

اربنجن ـ به فتح همزه، سكون راء، كسر باء، و سكون نون، و فتح جیم ـ،^۵ شهركی از بخش‌های صُغد و از كارگزاری سمرقند است. گاهی همزه را از آغاز آن حذف می‌کنند و «ربنجن» می‌‌گویند.^۶ «سكان» و «سنكباث»، دو آبادی اربنجن هستند.^۷