خراسان بزرگ، ما به دسته‌بندی بلاذری۱ و پژوهش یكی از محقّقان معاصر در ثبت شهرهای خراسان،۲ اعتماد كرده‌ایم. طبق این پژوهش، تقسیم‌بندی ماوراء النهر این گونه بوده است:
۱. اُشرُوسَنَه؛ ۲. بخارا؛ ۳. صُغد یا سُغد (شامل شهرهای: اَربِنجَن، إِشتیخَن، دَبُوسیه، سمرقند، كَشانِیه)؛ ۴. چاچ یا شاش (شامل شهرهای: اِسفیجاب، ایلاق، چاچ)؛ ۵. فَرْغانه؛ ۶. كَش؛ ۷. نَخشَب(نَسَف).
در این جا به معرّفی جغرافیای هر یك از این اقالیم و شهرهای مشهور آنها خواهیم پرداخت.
۱.اُشرُوسَنَه (اُشروسَنَة)۳
اُشروسنه، نام اقلیم و منطقه‌ای مشهور، در خراسان قدیم بوده است.۴ اقالیم در آن روزگاران، مانند عناوین استان‌ها (و یا کشورها)ی امروزی بوده‌اند. بنا بر این، «اقلیم»، عنوان شهر ویژه‌ای نبوده است؛ بلکه سرزمینی را که دارای شهرها یا آبادی‌های متعدّد بوده، با این نام می‌خواندند.۵
الف. نام و حدود منطقه
برخی نام این شهر را «سروشنه»،۶ یا «اسروسنه»۷ نگاشته‌اند؛ ولی یاقوت حَمَوی که به آن دیار سفر کرده می‌نویسد که در آن جا مردم محلّی به این اقلیم، «اُشرُوسَنَه» می‌گفتند.۸
1.. ر.ك: معجم البلدان، ج۲، ص۳۵۱.
2.. ارباع خراسان، قحطان عبد الستار الحدیثی.
3.. ضبط واعراب، برگرفته از: مراصد الاطلاع علی أسماء الأمكنة و البقاع (ج۱، ص۸۱) است.
4.. همان، ص۸۱ (به نقل از: اصطخری).
5.. مانند اقالیم «صغد و فرغانة و شاش» در خراسان آن روزگار و همچنین «عراق و شام» که نام سرزمین بوده‌اند. در اين باره، ر. ک: الروض المعطار فی خبر الأقطار، ص۶۰.
6.. حدود العالم من المشرق إلی المغرب، ص۱۳۴.
7.. سمعانی چنین پنداشته است. در اين باره، ر. ک: معجم البلدان (ترجمه)، ج۱، ص۲۴۳.
8.. ر.ک: همان جا.
