برای هر شهر، فصل ویژه‌ای اختصاص یافت. آن گاه نام راویان، به ترتیب تاریخی، ذیل نام هر شهر تنظیم شد. از آن جا كه دامنة تاریخیِ این پژوهش، تنها پنج سدة نخست هجری است، راویان هر سده، در یك گروه و به ترتیب حروف الفبا آمده‌اند. همچنین اگر كسی به بیش از یك شهر در خراسان تعلّق داشت، تنها در یك جا معرفیِ وی آمده و در مكان‌های دیگر، تنها ارجاع داده شده است.

گفتنی است که پژوهش حاضر، نخستین گام در بازشناسی مکتب حدیثی خراسان است. از این رو، دفتر نخست این مجموعه، تلاش‌های حدیثیِ شیعه در مناطق ماوراء النهر و بلخ را در بر دارد و دفتر دوم، به مناطق نیشابور و مرو اختصاص یافته است.

در پایان، سپاس صمیمانة خویش را از مدیر محترم گروه تاریخ حدیث، دانشمند ارجمند جناب آقای قاسم جوادی (صفری) ابراز می‌دارم؛ چرا كه این كتاب در تمام مراحل تدوین، مدیون یادآوری‌هایِ شفاهی و كتبی ایشان است. همچنین از راه‌نمایی‌های پژوهشیِ رئیس پیشین «پژوهشكدة علوم و معارف حدیث»، حجة الاسلام و المسلمین دکتر مهدی مهریزی و نقدهای دوست فاضل و بزرگوارم جناب آقای دكتر علینقی خدایاری ـ كه بر این نوشتار داشته‌اند ـ‌، بسیار تشكّر می‌كنم.

نیز توفیق روزافزون معاونت پژوهشیِ پژوهشكدة علوم و معارف حدیث را ـ‌ كه زمینة انتشار این اثر را فراهم آورده‌اند ـ از خداوند متعال خواهانم.

مهدی غلامعلی

۲۲ مرداد ۱۳۹۱

۲۳ رمضان المبارك ۱۴۳۱

السیرة و از همه مهم‌تر، نرم‌افزار مكتبة أهل البیت، بسیار وقتگیر بود. از سوی دیگر، برخی كتاب‌ها چون: تاریخ نیشابور و المنتخب من السیاق نیز به صورت كتاب‌خانه‌ای از ابتدا تا انتها مطالعه می‌شد تا نام محدّثی از قلم نیفتد؛ امّا با تمام وسواسی كه در گردآوری نام‌ها به خرج داده شد، به هیچ وجه نمی‌توان ادّعا كرد كه تمام محدّثان خراسان گرد آمده‌اند؛ چه این كه وسعت منطقه، تعدّد شهرها و روستاهای آن و ناشناخته یا دور از دسترس بودن بخشی از منابع، مانع از آن است كه چنین ادعایی بیان شود؛ ولی می‌توان مدّعی شد كه بخش قابل توجّهی از خراسانیان، در این پژوهش، گردآوری شده‌اند. امید است كه با پیشرفت‌های بیشتر در منابع رایانه‌ای و انتشار نسخ خطّی جدید، اسامیِ بیشتری از مفاخر حدیثیِ شیعه در خراسان، شناسایی شوند.

شیوة تنظیم و تدوین

این پژوهش، بر آن است تا گزارشی مختصر و گذرا از «تاریخ حدیث شیعه در خراسان» را بیان نماید. مطالب گردآوری شده از منابع روایی، رجالی و تاریخی، در مجموع، بسیار قابل توجّه و گسترده بودند؛ امّا این برف‌انبار اطلاعات، بیشتر بیان كلّیات بود و یا نهایتاً معرّفی بسیار اجمالیِ یك راوی. بنا بر این، شناساییِ تفصیلیِ یك راویِ خراسانی، كاری دشوار و وقتگیر می‌نمود؛ چه این كه بیشتر حدیث‌پژوهان خراسانی، بسیار ناشناخته بودند. گاه گردآوری مطلب برای دو یا سه سطر، ساعت‌ها پژوهش می‌طلبید. این مشكل در شناساییِ مذاهب راویان، بیشتر رخ می‌نمود.

پس از شناساییِ راویان، دو تفكیك انجام شد. نخست، «تفكیك منطقه‌ها و شهر‌ها» و سپس «تفكیك تاریخی». بدین‌سان، كل خراسان بزرگ ـ برابر با تقسیم‌بندی پیش‌گفتة بلاذری ـ به چهار بخش تقسیم شد: ماوراء النهر، بلخ، مرو و نیشابور. در هر بخش نیز تمامی شهرها یا روستا‌های مهم آن، شناسایی شدند و