243
تاریخ حدیث شیعه در ماوراء النهر و بلخ

نیم‌نگاهی به جغرافیای تاریخی بلخ۱

منطقة بلخ، یکی از درخشان‌ترین کانون‌های تمدّن بشری بوده است و به گواهی بررسی‌های باستان‌شناسی، حدّ اقل از ۲۵۰ هزار سال پیش، انسان‌ها در این منطقه زندگی می‌کرده‌‌‌‌اند. امّا تاریخ بنای شهر بلخ به حدود هزار سال قبل از میلاد بر می‌گردد. این سرزمین، از اوّلین مناطقی است که آریاییان مهاجر، هنگام ورود به آسیای جنوبی و غربی در آن پای نهادند و در اواسط هزارة اوّل قبل از میلاد، موفّق به ایجاد تشکیلات دولتی شدند.

1.. با توجّه به تخصّصی بودن این موضوع، مطالب ذیل این عنوان، برگرفته از تلاش ارزشمند دكتر محمّدامین زواری در كتاب جغرافیای تاریخی بلخ (چاپ بنیاد موقوفات افشار، تهران، ۱۳۸۸) است. گفتنی است جغرافیای تاریخی، یکی از عرصه‌‌های پژوهشی بین رشته‌ای‌است که دانش‌آموختگان تاریخ و ادبیات فارسی بیشتر بدان راغب اند. این نوع تحقیقات، به معرّفی مکان‌ها و حوزه‌های جغرافیایی در عمق تاریخ می‌پردازد و تحوّلاتی را که در یک منطقه از گذشته‌‌های دور تا کنون رخ داده و تمدّن‌هایی را که در آن پدید آمده و زوال پذیرفته است، بررسی می‌کند. این نوع پژوهش، تنها جنبة تاریخی و جغرافیایی ندارد و ابعاد زبانی، ادبی، فرهنگی و مردم‌شناختی نیز در آن مشهود است. در این میان، مناطقی که سابقۀ تمدّنی بیشتری دارند، مورد کاوش و بررسی زیادتر قرار می‌گیرند و سرزمین بلخ به عنوان یکی از چهار ربع خراسان قدیم، چنین سابقه‌ای‌دارد.
در زبان فارسی، بخش زیادی از این نوع تحقیقات در مورد خراسان قدیم، مرهون تلاش‌های واسیلی ولاد‌یمیرُ‌ویچ بارتولد (م۱۹۳۰م) و گای لسترنج (م۱۹۳۳م) است. در افغانستان نیز بعد از ایجاد مؤسسات آموزشی جدید و آشنایی اهل ادب و فرهنگ افغانستان با منابع و روش تحقیقات غربی، با استفاده از روش کار دو دانشمند یاد شده و توجّه به آثار دانشمندان ایرانی، برخی محقّقان همچون حبیبی (م۱۳۶۳ش)، غبار(م۱۳۵۶ش‌)، میاحسین، نعیمی، کهزاد (م۱۳۶۲ش‌)، میرحسین شاه، خیری میمنگی، ابراهیم خلیل و بسا کسان دیگر، مقالات تحقیقی خود را در مجلّۀ آریانا (آغاز انتشار: ۱۳۲۲ش‌)، دایرة المعارف آریانا (آغاز انتشار: ۱۳۲۸ش‌) و قاموس جغرافیایی افغانستان (آغاز انتشار: ۱۳۳۵ ش‌) به نشر سپردند و گوشه‌هایی از جغرافیای تاریخی حوزه‌‌های تاریخ‌ساز و تمدّن‌آفرین واقع در افغانستان را از تاریکی و فراموشی بیرون آوردند. در دهۀ پنجاه شمسی، چند کتاب کوچک نیز در زمینۀ جغرافیای تاریخی چاپ شد، میرغلام محمّدغبار، کتاب جغرافیای تاریخی افغانستان را نوشت و اندکی قبل یا بعد از او، عبد الحی حبیبی، کتابی به همین نام منتشر کرد که البته کتاب حبیبی را پنجاه مقاله نیز می‌خوانند. محمّدعثمان صدقی نیز در کتاب شهرهای آریانا (کابل، ۱۳۵۴ ش) کاری شبیه حبیبی و غبار انجام داده است. نویسندگان این کتاب‌ها گویا قصد داشته‌اند بحر را در کوزه کنند و در چند صفحۀ معدود، پروندۀ تحقیقات جغرافیای تاریخی افغانستان را ببندند؛ کاری که فقط در یک دانش‌نامهٔ بزرگ و با کمک متخصّصان بسیار، انجام شدنی است. کتاب افغانستان تاریخی نوشتهٔ حسین یمین (چاپ در ۱۳۸۰ ش) نیز کاری در زمینهٔ جغرافیای تاریخی است که در آن «وجه تسمیهٔ» شهرها و ولایات کشور، بررسی شده است.


تاریخ حدیث شیعه در ماوراء النهر و بلخ
242

خدمت یك روزه داشت تا سال آینده و دیگر، بر سر خدمت نمی‏شد. و گفته می‌شد كه وقتی به وسیلة باد، پرچم‌های بسیار بزرگ آن افراشته می‌شد و به اهتزاز در می‌آمد، از ترمذ ـ كه در دوازده فرسخی آن بود ـ مشاهده می‌شد(!) پرده‏دار بزرگ نوبهار را برمك گفتند؛ یعنی كه او در مكّه و والی مكّه (برمكه) است. بدین گونه هر كس از آنان را كه بر نوبهار گمارده می‏شد، برمك می‏نامیدند.

پادشاهان چین و كابل‌شاهان به همان عقیده گروش داشتند و هر گاه به نوبهار می‏آمدند، بت بزرگ را سجده می‏كردند. بدین سان زمین‌های گرداگرد نوبهار و هفتصد جوی آب و روستایی در طخارستان به نام زوان را ـ كه هشت فرسنگ در چهار فرسنگ بود ـ از آنِ برمك كردند. مردمان این روستا همه بردگان بودند و پیوسته برمكی پس از برمكی، سرپرست آن روستا می‏شد، تا به روزگار عثمان بن عفّان كه خراسان گشوده گشت. در آن هنگام، پرده‏داری نوبهار از آنِ برمك پدر برمك پدر خالد بود. او را با گروگان‌ها نزدیك عثمان فرستادند. برمك وارد مدینه شد و خواهان اسلام گشت و مسلمان شد و عبد الله نامیده شد».۱

ابو منصور محمّد دقیقی بلخی، شاعر سدة چهارم، در شاه‌نامه خود جایگاه نوبهار را در داستان کناره‌گیری لهراسپ از تاج و تخت ایران و واگذاری آن به پسرش گشتاسپ، چنین به نظم کشیده است:

1.. معجم البلدان، ج۵، ص۳۰۷ ـ ۳۰۸.

  • نام منبع :
    تاریخ حدیث شیعه در ماوراء النهر و بلخ
    سایر پدیدآورندگان :
    مهدی غلامعلی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1393
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 38606
صفحه از 356
پرینت  ارسال به