بزرگ‌نمایی نزدیك اند، بسیار زیبا، بزرگ و جذّاب معرّفی شده است. آثار البلاد در بارة این آتشكده می‌نویسد: «اهل فرس را در آن جا، زیارتگاهی بوده به سان خانة كعبه و نامش «نوبهار»، به كمال زینت آراسته شده. اهل ترك (و چین) و فارس، حرمت آن خانه را نگاه داشتندی. و خدمت آن خانه با آل برمك بود تا زمانی كه عثمان، خراسان را مفتوح ساخت. در آن وقت، برمك ابی خالد، خدمت خانه را داشت. او نزد عثمان آمده، اظهار اسلام نمود و مال بسیار قبول كرد. و چون عبد الله عامر، فتح تمام خراسان را نمود، احنف بن قیس بن هیثم را به بلخ فرستاده، نوبهار را خراب ساخت».^۱

برخی بر این باور بوده‌‌اند كه این عبادتگاه، برای رقابت با كعبه بنا نهاده شده است. سخن‌‌ها در این زمینه بسیار است و تنها به نقل یاقوت حموی بسنده می‌كنیم و سخن گفتن از نوبهار را رها می‌كنیم. یاقوت در توصیف این آتشكده می‌نویسد: «و نوبهار در بلخ از ساختمان‌های برمكیان است‌. عمر بن ارزق كرمانی می‌گوید: برمكیان در بلخ، پیش از ملوك طوایف، خود از بزرگان روزگار بودند و آیین بت‏پرستی داشتند. مردم، مكّه و چگونگی كعبه و اعتقاد قریش و عرب به كعبه را برای ایشان وصف كردند كه عرب‌ها به گرد كعبه می‌روند و چگونه آن را احترام می‌كنند. بدین گونه برمكیان در بلخ برای رقابت با بیت الله الحرام، خانه‏ای ساختند و اطراف آن، بت‌‌ها را قرار دادند. خانه را با دیبا و حریر زیبایش ساختند و بر آن جواهراتی نفیس آویزان كردند، و به آن نوبهار گفتند، كه معنای آن نوین و جدید است.... اهل فارس آن را بزرگ داشته و به سویش حج می‌گزاردند و برایش هدایا و پیشكش می‌بردند و عَلَم‌ها بر گنبد آن ـ كه «اُستُن» نام داشت ـ بیفراشتند. آن گنبد، صد زراع در صد زراع بود و بلندی‌اش افزون بر صد زراع بود با رواق‌هایی گرد كه در پیرامون آن جای داشت. در گرداگرد خانه، سیصد و شصت مقصوره بود كه خادمان و نگهبانان نوبهار در آنها ساكن بودند. هر خادم،

شمار شهرهای بلخ دانسته و بدین جهت، بلخ را «ابرشهر خراسان» و مركز تمدّن و قلب خراسان معرّفی کرده است.

همچنین یعقوبی (م۲۹۲ق) حتّی برای شهر بلخ، سیزده دروازه نقل كرده است،^۱ در حالی که اصطخری (م۳۴۰ق) چند دهه پس از وی بر این باور است كه بلخ، تنها هفت دروازه داشته و آنها را چنین نام می‌برد‌: دروازه نوبهار، دروازه میدان، دروازه آهن، دروازه هندوان، دروازه یهود، دروازه شت‌بند و دروازه یحیی‌.^۲

آبادانی

تمام نویسندگان كهن، از این شهر، به نیكی یاد كرده‌اند، گویا این شهر، بسیار خرّم و دارای رونق اقتصادی بوده است. كتاب آثار البلاد، اثر یك مؤلّف ناشناخته در سدة چهارم، بلخ را این چنین توصیف می‌كند: «شهری خرّم و بزرگ در خراسان است و مقرّ حكومتی خسروان و دارای قصرهای زیبا با نقش‌ها و کارکردهای عجیب بوده كه ویران شده است. بلخ را آتشکدة نوبهار خوانند. در بلخ بازرگانان گرد هم می‌آیند و دارای فزونی نعمت‌های گوناگون است. تجّار هند نیز بدان جا راه دارند. بلخ، دارای رودخانه‌ای بزرگ است كه از حدود بامیان سرازیر می‌گردد و در نزدیكی بلخ، دوازده شعبه شده و به داخل شهر وارد می‌شود و این رودها سبب آبیاری باغ‌ها و مزارع بلخ می‌گردند. ترنج، نارنج، نیشکر و نیلوفر، از آن جا خیزد. بلخ، دارای بازارهای بسیاری است».^۳

معبد نوبهار

وجود آتشكدة نوبهار در بلخ سبب شده كه نویسندگان و مسافران بسیاری، جذب این منطقه شوند. این آتشكده، در توصیفاتی كه برخی از آنها به افسانه یا نوعی