در همین دوران توسّط حسین بن اشكیب انجام شده است.۱
در سدة چهارم هجری خیزش عمومی‌ای در تمام بلاد اسلامی در زمینة تدوین حدیث به چشم می‌خورد. ماوراء النهر نیز از این خیزش، بی‌بهره نیست. نزدیك به ده نفر از محدّثان در این دوره، در محدودة ماوراء النهر، قلم به دست گرفته و آثاری را تدوین كرده‌اند.
در این سده در بخارا یك نفر،۲ در ایلاق و فرغانه هر كدام دو نفر، و در سمرقند و كش چهار نفر، نویسندة شیعی حضور دارند.
نشاط علمی بسیار دوچندانی در سمرقند و كش وجود داشته است. اگرچه نویسندگان زیادی ندارند، امّا بزرگ‌ترین نویسنده در این دوران ـ كه اصالتاً اهل این حوزه بود ـ جناب عیّاشی است. او با نگارش دویست كتاب۳ و تربیت شاگردان متعدّد در این منطقه، انقلابی علمی در جهت نشر علوم اهل بیت علیهم السّلام ایجاد كرد. این فضاهای مثبت سبب شد كه صدوق نیز بخشی از عمرش را در این دوران، در محدودة ایلاق بگذراند و كتاب من لا یحضره الفقیه را در طول چهار سال در ماوراء النهر تدوین كند.۴ دو تن دیگر از مؤلّفان پُر‌‌كار ماوراء النهر در این دوره، جعفر بن علی بن احمد قمّی ایلاقی۵ ـ که به نقل سیّد بن طاووس از فهرست كراجكی، او از نویسندگان بزرگ ری و قم بوده و دویست و بیست كتاب روایی نگاشته بوده است ـ۶ و حیدر بن محمّد بن نعیم سمرقندی هستند كه
1.. افندی می‌نویسد: از نسخة عتیقه‌ای از صحیفه به روایت محمّد بن وارث از حسین بن اشكیب و به خطّ ابن مقله (خطّاط نامدار عصر عباسی) آگاه شدم... ( الصحیفة الثالثة، ص۱۱، به نقل از: صحیفه سجادیه، به روایت حسین بن اشكیب، ص۵۰).
2.. رجال النجاشی، ص۹، ش۶.
3.. ابن ندیم، ۱۷۵ كتاب او را نام می‌برد و در پایان می‌نویسد: كتاب‌های او دویست و هشت كتاب است و جمع‌كنندة آنها بیست و هفت كتاب را پیدا نكرده است (الفهرست، ص۲۷۵ ـ ۲۷۷). نجاشی هم ۱۵۷ كتاب را به او منسوب دانسته (رجال النجاشی، ص۳۵۱ ـ ۳۵۳) و شیخ طوسی نوشته است: «له كتب كثیرة تزید علی مائتی مصنف» و از ۱۸۲ كتاب وی اسم برده است (الفهرست، ص۱۳۷ ـ ۱۳۹). محقّقان این كتاب، ۱۹۵ عنوان كتاب را كه فهارس‌نگاران به عیّاشی نسبت داده‌اند، در مقدّمه یاد كرده‌اند (تفسیر العیّاشی، ص۴۰ ـ ۴۵).
4.. کتاب من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۱۴ (مقدمه).
5.. رجال الطوسی، ص۴۱۸، ش۶۰۳۶؛ أعیان الشیعة، ج۴، ص۸۲ ـ ۸۳.
6.. أعیان الشیعة، ج۴، ص۸۲ ـ ۸۳.
