قرآن را تفسیر کرده است؛ ولی روایات نسخه‏های به‌جا مانده، تنها تا پایان سوره کهف را تفسیر کرده‏اند و این، نشانگر از بین رفتن بقیة این کتاب ارزشمند است.

از سوی دیگر، نسخه‏نویسان در نسخه‏برداری از کتاب، اصول امانتداري را رعايت نکرده و ضمن تلخیص کتاب، اسناد عیّاشی را نیز حذف کرده‏اند. آنها در آغاز کتاب به این عمل خود اعتراف کرده و آن را در جهت اختصار و رعایت حال خوانندگان دانسته‏اند.^۱ علّامه مجلسی این عذر را بدتر از گناه ایشان خوانده است.^۲ گفتنی است که نسخه اوّلیه التفسیر نزد حاکم حسکانی (قرن پنجم) و طبرسی (م۵۴۸ق) بوده و ایشان در کتاب‌های شواهد التنزیل و مجمع البیان، از آن گزارش کرده‏اند. نسخه فعلی، فاقد سند بوده و در بعضی از موارد، نام راوی و به ندرت، سندی کامل را آورده است. تمام روایات در مقام تفسیر و تبیین آیات هستند.

عیّاشی در این کتاب، نخست در مقدمه‏ای کوتاه به ذکر احادیثی در فضیلت قرآن کریم، ترک روایت احادیث مخالف قرآن، مطالب ياد شده در قرآن و لزوم مراجعه به ائمّه اطهار علیهم السّلام در باره اعتقادات و آموزه‏های شیعی، بویژه در فضائل اهل ‏بیت علیهم السّلام‏ و منقصت دشمنان ایشان، پرداخته است. بیشتر این روایات از امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام‏ نقل شده‌اند. در تفسیر العیّاشی علاوه بر مطالب تفسیری و فقهی، به مسائل کلامی نیز پرداخته شده است. البته به دلیل توجّه مؤلّف به آیات الأحکام، ویژگیِ فقهی این تفسیر، بیشتر از دیگر تفاسیر کهن امامیه است.^۳

براي نمونه، عیّاشی ذیل آیه شریف ۱۳۵ سوره مبارک آل عمران، روایتی را در تفسیر واژه «الإصرار» بیان می‏کند که با هم می‏خوانیم:

عن جابر، عن ابی‌جعفر علیه السلام، فی قول الله عزَّ وَجلَّ (وَ مَنْ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلاَّ الله وَ

بیشتری یافت. از مهم‌ترین تفسیرهای اثریِ شیعه در قرن سوم، تفسیر العیّاشی است که توسط محمّد بن مسعود عیّاشی (م۳۲۰ق) تدوین شده است.

در میان شیعه، تا کنون تعاریف گوناگونی برای اصطلاح «تفسیر روایی» ارائه شده است که بعضی از آنها یا با مبانی شیعه سازگار نیستند و یا کاستی‌های محسوسی دارند. جامع‏ترین تعریفی را که در این‌باره می‏توان ارائه داد، چنین است:

تفسیر روایی، تفسیری است که دربردارنده مجموعه احادیثی در تبیین و توضیح آیات قرآنی است. این گونه احادیث می‏توانند بیانگر شأن نزول، چگونگی قرائت، تأویلات و تفسیر معانیِ آیات باشند.^۱

بر اساس این تعریف، اقوال صحابه و تابعان بزرگ، حتّی کسانی چون ابن‌ عبّاس و مجاهد، از دایره تفسیر روایی خارج اند و به کلمات آنها در تفسیر و تبیین آیات به عنوان حدیث، توجّهی نمی‏شود.^۲

معرفی کتاب تفسیر العیّاشی

فهرست‏نگاران، این کتاب را التفسیر نامیده‏اند؛ ولی این اثر در گذر زمان، به تفسیر العیّاشی شهرت یافته است.

این کتاب، که قدمتی دیرینه دارد، از مصادر تفسیری شیعه و از مهم‌ترین ارکان تفاسیر روایی است. مفسّران و محدّثان بزرگی چون طبرسی، حرّ عاملی، مجلسی، فیض کاشانی و بحرانی، به آن اعتماد کرده و روایات آن را گزارش نموده‏اند.

تفسیر العیّاشی، به شیوه دیگر تفاسیر روایی، روایاتی را برای تبیین و تفسیر هر آیه با سند خود عیّاشی، ذیل آن آیه آورده است. عیّاشی با این شیوه، تمام