فصل دوم: محدّثان ماوراء النهر

تقسیمات جغرافیايی

پیش از این در فصل اوّل گذشت كه ماوراء النهر در دوران گذشته و عصر خراسان بزرگ، دارای هفت منطقه یا به تعبیر امروزی، هفت استان بوده است. هر كدام از این مناطق، شهرها و ولایت‌های متعدّد را در خود جای داده بودند. گذشته از روستاهای فراوان این منطقه ـ كه عموماً حاصلخیز و سرسبز بوده است ـ، شهرهای مهم آن در پژوهش حاضر بررسی گردیدند تا چنانچه راویان و یا فعالیت‌های حدیثی در آنها شكل گرفته باشد، مورد مطالعه قرار گیرند. چنانچه در ابتدای كتاب حاضر بیان شد، علیرغم اختلاف در تقسیمات جغرافیای خراسان بزرگ، ما به دسته‌بندی بلاذری^۱ و پژوهش یكی از محقّقان معاصر^۲ در ثبت شهرهای خراسان اعتماد كرده‌ایم. طبق این پژوهش، تقسیم‌بندی ماوراء النهر، این گونه بوده است:

الف. اُشروسنه.

ب. بخارا.

ج. صغد:

۷. نَسَف (نخشب)

نسف یا نخشب به فتح نون و سین،^۱ اقلیم یا شهری بزرگ با جمعیتی بسیار و روستاهایی فراوان در بین جیحون و سمرقند، و در سه فرسخی «كش» واقع شده است.^۲ در توصیف نخشب نوشته‌اند: نخشب، شهری [سبز و] خرّم است، كهن‌دژی ویرانه دارد. حومه‏اش آباد و در دشت واقع شده است. نهری از میانش می‏گذرد. كاخ امیر و والی شهر، در كنار رود واقع شده است. مسجد جامع بازار، در حومة‏ شهر قرار گرفته است. انگور نیكو و كشتزارهای دیمی خوبی دارد. شهر بزرگی است؛ ولی آبش كم است.^۳ دو شهر بزرگ و افزون بر سی و دو روستا و آبادی از توابع نسف بوده است.^۴