۶. كَش

به فتح كاف و تشدید شین،^۱ نام سه مكان در بلاد اسلامی است كه عبارت‌اند از:

یک. دهكده‏ای بر فراز كوه در سه فرسخی گرگان.

دو. شهری در ماوراء النهر.

سه. دهكده‌ای در اصفهان (کش یا گش).^۲

چنانچه ملاحظه می‌شود، این نام، تنها در ماوراء النهر برای یك شهر استفاده می‌شده و در دو مكان دیگر، نام دهكده و آبادی بوده است. شُهرت شهر كش نیز به حدّی بوده كه در اطلاق واژه به آن، انصراف پیدا می‌كرده است.

نام این شهر را برخی كِسّ ـ به كسر كاف و تشدید سین ـ دانسته‌اند. ابن ماكولا می‌گوید: عراقی‌ها و عده‌ای دیگر، كافِ آن را فتحه داده‌اند و چه بسا بعضی آن را تصحیف كنند و با شین قرائت كنند كه این تلفّظ، اشتباه است؛^۳ تلفّظ صحیح، از آنِ خراسانیان است كه آن را كَشّ یا كِشّ^۴ می‌خواندند؛ ولی عرب‌ها آن را با سین تلفظ می‌كردند.

یاقوت حموی می‌نویسد: «محدّثان، صورت‏ كشّی را خطا می‏دانند؛ ولی در نزد ما غلط نیست؛ زیرا نخست آن‌که مردم آن جا و همة كسانی كه در ماوراء النهر به سر می‏برند، بجز كش، تلفّظ نمی‏كنند و ایشان به شهر خویش داناترند. دوم آن كه این كلمه، اعجمی است و عربی نیست كه به بررسی دقیق عرب‌زبانان نیاز باشد.... هنگامی كه برای ما مسلّم شود عجم، آن را بدان صورت یاد كرده‏اند، قول آنها کفایت می‌کند».^۵ امروزه این شهر با نام «شهر سبز» از شهرهای ازبكستان به شمار می‌رود.^۶

درآمده است.^۱

اصطخری گفته است كه در ماوراء النهر، اقلیمی بزرگ‌تر از فرغانه به جهت كثرت روستا و آبادی وجود ندارد. بسیاری از آبادی‌های این منطقه، از وسعت، کثرت جمعیت، دام‌ها و كشاورزی، بهره‌مندند، به گونه‌ای که گذر از یک روستا، وقت زیادی می‌طلبد.^۲

صاحب آثار البلاد وأخبار العباد در توصیف این اقلیم می‌نویسد: «در آن جا، رشته كوهی است كه تا ولایت تركستان، ممتد است، و در دامنة آن كوه، انگور، سیب و هر نوع میوه‌ای به بار می‌نشیند كه كسی مالك آن نیست. گل سرخ، بنفشه و فندق صحرایی در آن كوه و دیگر كوه‌های تركستان وجود دارد. از معدنیات، طلا، نقره، زیبق، مس، آهن، فیروزج، زاج، نوشادر، نفت و زِفت^۳ در آن ولایت یافت می‌شود.

در فَرغانه، كوهی است كه سنگ دُخان در آن وجود دارد و چون، آن سنگ را بسوزانند، خاكسترش را به جای صابون و اشنان به كار می‌برند. اصطخری می‌گوید كه چنین سنگ زغالی در هیچ ولایتی ندیده‏ام. در آن‌ جا، چشمه‏های آبی است كه در تابستان، یخ می‌بندند و در زمستان، بسیار گرم‌اند».^۴

محصولات و صنایع بسیاری در فرغانه به عمل می‌آمده و از آن جا به دیگر نواحی خراسان و بلاد، صادر می‌شده است كه حبوبات، برنج، گردو، كفش، انواع سلاح و شمشیر، از آن جمله‌ اند.^۵

بیش از ۳۳ شهر و بخش، از توابع فرغانه بوده است كه نام آنها و روستاهای هر یك، همگی در پژوهشی جدید، استخراج شده‌اند.^۶