۴. چاچ (شاش)

دو منطقه به نام «چاچ» ـ كه معرب آن شاش است ـ در گذشته وجود داشته كه یكی از آنها آبادی‌ای در «ری» بوده و دیگری در «ماوراء النهر»؛ ولی شهرت، از آن چاچِ ماوراء النهر است كه عالمان زیادی از آن جا برخاسته‌اند.^۱

این اقلیم در شمال نهر سیحون و همجوار مناطق ترك‌نشین ِبلاد كفر واقع بوده است.^۲ یعنی آخرین منطقه در شمال شرقی خراسان قدیم كه در اختیار مسلمانان بوده است. چاچ تا سمرقند، ۴۲ فرسخ و تا طراز (شهر مرزی ماوراء النهر با تركستان) ۲۶ فرسخ فاصله داشته است. گفتنی است كه این منطقه در كنار جادة بزرگ ابریشم قرار داشته است.^۳

وسعت آن را اصطخری این گونه توصیف كرده است: «فأمّا الشاش و إیلاق فمتّصلتا العمل لا فرق بینهما، و مقدار عرضة الشاش مسیرة یومین فی ثلاثة، و لیس بخراسان و ما وراء النهر إقلیم علی مقداره من المساحة أكثر منابر منها و لا أوفر قری و عمارة».^۴

در این كه اقلیم چاچ دارای استقلال بوده و از اقلیم‌های ماوراء النهر به شمار می‌آمده و یا این كه زیرمجموعة صُغد و سمرقند بوده، بین دانشمندانی همچون یعقوبی، ابن فقیه و اصطخری، اختلاف است. نویسندة ارباع خراسان، بر این باور است كه این اقلیم، مستقل بوده و دارای سه شهر بزرگ و آبادی‌های متعدد بوده است.^۵ نام دیگر این اقلیم در متون فارسی كهن، «چاچ» است.^۶

ناقصی از كتاب وی است كه از حرف «حاء» شروع شده و تا حرف «كاف»، ادامه یافته است. یعنی ابتدا و انتهای كتاب، موجود نیست؛ ولی در همین بخش ناقصِ باقی مانده، نجم الدین عمر نسفی، اسامی هزار و ده نفر از محدّثان سمرقندی را به همراه یك روایت از ایشان در كتاب ارائه كرده است.^۱ این تعداد محدّث تا قرن پنجم هجری، گویای علاقه‌مندی مردمان این خطّه به حدیث و علم‌آموزی است. از سوی دیگر، در كتاب پیش‌گفته از جلسات حدیثی متعدّدی در طول سه قرن در سمرقند سخن رفته كه از اهمیت به سزایی برخوردار است.

شیعیان نیز در بُرهه‌هایی همچون اواخر قرن سوم و ابتدای قرن چهارم هجری، در این شهر حضور داشته‌اند. این حضور را از تلاش‌های محمّد بن مسعود عیّاشی ـ دانشمند شهیر شیعه ـ در تشکیل کلاس‌های درس عمومی و خصوصی در سمرقند و کش می‌توان دریافت؛^۲ چه این که دانشجویان بسیاری از این شهرها و دیگر شهرها برای حضور در مدرسة عیّاشی به سمرقند سفر می‌کردند. این سفرها تنها محدود به طالبان علوم و جوانان طلبه نبود؛ بلکه عالمان بزرگی از شهرهایی مثل قم نیز برای تدریس و سکونت به سمرقند می‌رفتند.

ـ کَشانِیه (كَشانِیة)

كَشانِیة ـ به فتحه كاف، و كسرة نون، و فتحة یاء ـ از شهرهای نواحی سمرقند (دوازده فرسخیِ آن) و در شمال اقلیم صُغد، قرار دارد. این شهر را قلب شهرهای صُغد گفته‌اند و خلق و خوی اهالی آن را ستوده‌اند.^۳ كَشانیه، از اشتیخن بزرگ‌تر، آبادتر و سرسبزتر است و دارای دو آبادی بزرگ به نام‌های «اسكارن» و «اسمیشن» بوده است. همچنین كشان و كشانی، اسامی دیگر كَشانیه است.^۴