در این شهر، قبر قثم بن عباس، و همچنین در حوالی آن، روستایی به نام «خَرتَنْگ» است که قبر محمّد بن اسماعیل بخاری (م۲۵۶ق)، صاحب الجامع الصحیح ـ مهم‌ترین کتاب روایی سنّیان ـ وجود دارد.^۱در حال حاضر، سمرقند یکی از مهم‌ترین شهرهای کشور ازبکستان است.

یک. وسعت سمرقند

سخن از وسعت سمرقند در متون كهن، بسیار رفته است. برخی عبارات، بیشتر به صورت توصیفی، گستردگیِ آن را با كنایاتی بیان داشته‌اند. تنها در یك متن آمده است كه وسعت كلّ سمرقند و آبادی‌های آن، پنج هزار جریب بوده و وسعت خود شهر، دوهزار و پانصد جریب.^۲

سمرقند دارای دروازه‌های متعدّدی بوده و گاه تا دوازده دروازه نیز داشته است^۳ و نوشته‌اند: «دیواری كه دورتادور شهر را دربرداشته و این دروازه‌ها را در خود جای داده بوده، دوازده فرسخ بوده است!».^۴ این گونه گزارش‌ها نشان از بزرگی قابل توجّه این شهر دارد. چهار دروازة مشهور آن همواره عبارت بودند از:

ـ سمرقند

سمرقند، شهری مشهور در منطقة ماوراء النهر^۱ و شمال شرقی خراسان قدیم است. در تقسیم‌بندی بلاذری، این شهر به انضمام چندین شهر دیگر در ماوراء النهر، موسوم به منطقة چهارم خراسان یا «الربع الرابع» است.^۲ در دسته‌بندی جغرافیایی، سمرقند، شهر اصلی و مركزیِ اقلیم صُغد است. یعقوبی می‌نویسد: «مدینة الصغد العظمی. من اجل البلدان واعظمها قدرا وهی فی نحر الترك».^۳

گفته‌اند که كیكاوس بن كیقباد^۴ و در نقلی دیگر، ذو القرنین^۵و یا اسکندر، آن را بنا نهاده‌اند. روزگاری از جهت آب و هوا، فزونی میوه و ارزانی غلّه، در شمار بهترین شهرها بوده است.^۶ جاری بودن نهرهای گوناگون از داخل و خارج این شهر، سبب سرسبزیِ شهر و روستاهای آن شده است. این ویژگی‌ها موجب شده بود که شهر، بسیار توسعه یابد و پادشاهان برای تصرّف آن، طمع کنند^۷ و در سمرقند، ارگ، کاخ، قلعه‌های متعدّد و ساختمان‌های بلند، احداث نمایند.^۸ جاذبه‌های شهر سمرقند، بسیاری از گردشگران، سفرنامه‌نویسان و شاعران را به سوی خود کشانده بوده است. بیان دو شعر از شاعران کهن، گویای این ویژگی‌هاست. احمد بن واضح در توصیف سمرقند می‌گوید:

علت سمرقند أن یقال لهازین خراسان جنّة الكور
أ لیس أبراجها معلّقةبحیث لا تستبین للنّظر
و دون أبراجها خنادقهاعمیقة ما ترام من ثغر
كأنّها و هی وسط حائطهامحفوفة بالظّلال و الشّجر
بدر و أنهارها المجرّة و الآطام مثل الكواكب الزّهر

بُستی نیز چنین سروده است: