رودخانهای كه بدان جیحون گویند و آن شهر را بخارا نامند كه به رحمت خداوند، اندر است و فرشتگان، آن را در بر گرفتهاند. مردمش پیروزمندند. كسی كه آن جا در بستر بخوابد، پاداش كسی را دارد كه در راه خدا، شمشیر زند. در پشت آن، شهری است به نام سمرقند كه چشمهای از چشمههای بهشت در آن جا میجوشد و گوری از گورهای پیامبران در آن است و باغچهای از باغچههای بهشت است. مردم این شهر در روز قیامت، با شهدا محشور می‌شوند».۱
همچنین روایت دیگري را در فضیلت بخارا این گونه گزارش کرده‌اند: «پیامبر صلی الله علیه و اله از جبرئیل علیه السلام پرسید: چرا به شهری كه بخارا نام دارد، فاخره می‌گویند؟ علّت این نام‌گذاری چیست؟ جبرئیل پاسخ داد: زیرا در روز رستخیز، بر شهرهای دیگر به دلیل فزونی شهیدانش فخر كند. سپس پیامبر خدا صلی الله علیه و اله گفت: خداوندا! فاخره را مبارك دار و دل مردمش را به تقوا پاكیزه كن و ایشان را بر امّت من شفقت ده».۲
به نظر می‌رسد که این گونه روایات، بیشتر ساختة دستگاه دروغ‌پراکنیِ حکومت اُموی باشد؛ چه این‌که این گونه روایات، در کتب معتبر شیعه و اهل سنّت، دیده نمی‌شود. همچنین با توجّه به مقاومت مردم بخارا و نفوذناپذیریِ شهر و شکست دو لشکر در دورة معاویه و یزید بن معاویه، ظاهراً حاکمانِ اُموی، برای تهییج مردم به پیکار در این نقطه، ناگزیر به جعل روایت روی آورده‌اند. دقّت در مفاد روایت، این گمانه را تقویت می‌کند.
۳. صُغد(سُغد)
حدّ فاصل میان بخارا و سمرقند، سرزمینی است سراسر سرسبز که به آن «صغد» می‌گویند. در متون كهن، گاه نام این منطقه را با حرف «سین» (سغد) می‌نگاشتند؛ ولی با همین تلفّظ ـ ضمّ سین یا صاد ـ قرائت می‌كردند.۳ مساحت این سرزمین
