ج. علم دوستی مردم بخارا
رویکرد توجّه به علم در بخارا دارای فراز و فرود شدیدی بوده است. در دوره‌هایی که می‌توان آغاز آن را حدود قرن سوم هجری دانست، شروع سیر صعودی این روند بوده و تقریباً سده‌های هفت و هشت هجری، افول آن آغاز شده است.
بخارا در سده‌هایی، مركز فقیهان و جایگاه فاضلان و پایگاه دانشمندان بوده است، به گونه‌ای که زکریا بن محمّد قزوینی در توصیف این شهر در سدة هفتم آورده است که: در حال حاضر، چهارهزار فقیهِ وظیفهخور دارد و هیچ شهری نیست كه مردمش به اندازة مردم بخارا به دانشمندان، احترام بگذارند.۱
بخارا همواره در سده‌های مختلف به عظمت و اقتدار سیاسی، اقتصادی و علمی شهره بود تا این‌که در سال ۶۱۶ ق، فتنة عظیم مغولان و حملة آنان به این اقلیم صورت گرفت. سه شبانه‌روز بین خوارزم‌شاه و چنگیز، جنگ و خون‌ریزی برقرار بود، به گونه‌ای که نوشته‌اند از هر دو طرف، بی‌شمار کشته شدند و هیچ‌یک، نه مسلمانان و نه کفّار، پیروز نشدند. در شب چهارم با فرار خوارزم‌شاه، چنگیز توانست فاتحانه وارد شهر شود که خرابی‌های بسیاری به بار آورد.۲
به نظر می‌رسد توصیفی که از زکریا بن محمّد قزوینی پیش از این گذشت، بیشتر مربوط به قبل از حملة مغول بوده باشد؛ چه این که در گزارش‌هایی که در سده‌های بعدی، از بخارا شده است، افول رونق علم‌آموزی بخارائیان مشهود است. ابن بطوطه (م۷۷۹ق)، یکی از کسانی است که اخبار افول علم را در این دیار، گزارش کرده است. توصیف وی می‌تواند تا حدودی وضعیت بخارا را در سدة هشتم هجری برای ما تبیین کند. او در سفرنامة خود می‌نویسد: «...یك روز
