متعدّدی در بارة گشودن بخارا توسط مسلمانان گفته شده^۱ که برخی از آنها بیشتر به افسانه می‌مانَد.

ب. جمعیت و آبادانی

نویسندة تاریخ بخارا با یادکرد شهرها، روستاها و آبادی‌های^۲ بخارا، به مساجد جامع و بازارها و کاخ‌های موجود در این نواحی اشاره می‌کند. این گزارش‌ها، نشانگر حضور جمعیت بسیار و رونق کسب و کار مسلمانان در این خطّه از خراسان بزرگ است.^۳ به طور کلّی، بخارا، پُرجمعیت‌ترین شهر ماوراء‌ النهر بوده است و از آن جا که آب فراوان و خاک حاصلخیزی داشت، میوه‌های فراوانی در آن جا به ثمر می‌نشست. همچنین از آن جا منسوجات گوناگونی از جمله گلیم و پارچه‌ به دیگر شهرها صادر می‌شد.^۴ یاقوت حموی می‌نویسد: «بخارا... بی‏گمان شهری كهن، با باغ‌های بسیار، پُر از میوة نیكوست. میوه‏هایش را به مرو با فاصلة دوازده مرحله و به خوارزم با پانزده روز راه می‏بَرَند».^۵

گفتنی است که بیشتر ساختمان‌های بخارا، با چوب ساخته شده بوده است.^۶ در آبادی نور، از توابع بخارا، بسیاری از تابعیان دفن شده بودند که همین، سبب توجّه مردم دیگر دیار بخارا شده بود و هر ساله برای زیارت به آن جا می‌رفتند و این کار را «زیارت نور» می‌دانستند و باور داشتند که این زیارت، فضیلت حج را دارد.^۷

[ها]، باغ‌ها و بعضی از روستاها احاطه و اشراف دارد. مسافت این قلعه، دوازده فرسخ در دوازده فرسخ راه است. در میانة این قلعه، جز باغ و آبادی و کشاورزی، خرابه و صحرایی وجود ندارد. در میانة این منطقه، شهر بخارا واقع شده که آن نیز قلعه‏ای ویژه دارد».^۱

فاصلة میان بخارا و سمرقند را هفت منزل راه و ۳۷ فرسنگ نوشته‌اند. اقلیم «صُغد» ـ که از مهم‌ترین اقالیم ماوراء النهر است ـ در حدّ فاصل این دو منطقه است.^۲

الف. فتح بخارا

بیشتر مردم بخارا از جهت نظامی، توانمند بوده و تاریخ، آنان را جنگجو معرفی کرده است.^۳ بخارائیان، پیوسته و به شدّت از شهر خویش در طول تاریخ دفاع کرده‌اند. لشگر مسلمانان نیز بارها برای فتح آن تلاش کردند که با مقاومت مردم و یا نیرنگ‌های نظامی آنان رو به‌رو می‌شدند.

سعید بن عثمان بن عفّان در دوران خلافت معاویه، نخستین کسی است که توانست بخارا را فتح كند؛ امّا همین که وی شهر را به قصد فتح سمرقند ترک کرد، بخارائیان شورش کردند.

مدّت‌ها گذشت تا این‌ که مسلم بن زیاد در دوران یزید بن معاویه، آن را دوباره فتح کرد؛ امّا این گشایش نیز چندان پایدار نبود و سپاه اُمویان با شورش‌های عمومی مردم، ناچار به ترک بخارا شدند.

سرانجام در سال ۹۳ ق، قتیبة بن مسلم باهلی، در دوران ولید بن عبد الملك، با سپاهی رهسپار بخارا شد و برای همیشه بخارا را فتح کرد.^۴ داستان‌های