بسیاری را در كتاب رجال الطوسی می‌شناسیم كه در شمار غلمان عیّاشی (دست‌پرورده‌های وی) در منطقة سمرقند بوده‌اند. ایشان نیز شاید اصالتاً اهل خراسان نبوده‌اند؛ ولی برای مدّتی در این منطقه، تحصیل علمی كرده‌اند و جزئی از تاریخ حدیث خراسان به‌شمار می‌روند. به همین دلیل، ضروری است که تاریخ حدیث امام رضا علیه السلام نیز در این پژوهش تبیین شود؛ چه این كه ایشان نیز مدّت سه سال در خراسان بوده‌اند.

در این جا باید این نكته یادآور شود كه معیار در این پژوهش، بیان راویان و محدّثان شیعی، اعم از امامیه و غیرامامیه است. همچنین نام محدّثان سنّی‌ای كه برای شیعیان كتاب نگاشته‌اند، یا مورد اعتماد محدّثان شیعه بوده‌اند و نویسندگان شیعه، روایاتی را از ایشان نقل كرده‌اند، آمده است. برای نمونه، شیخ صدوق در ایّامی كه در خراسان بوده است، از بسیاری از محدّثان اهل سنّت، روایاتی را شنیده است كه بخشی از آنها اخلاقی و بخشی دیگر در فضایل اهل‌بیت علیهم السّلام بوده است. از آن جا كه صدوق بر آنها اعتماد كرده و روایاتشان را بیان نموده، نام ایشان نیز در این پژوهش آمده است؛ ولی مذهب آنها جهت اطلاع خواننده، بیان شده است.

شیوة بازیابیِ محدّثان خراسان

برای نیل به این مقصود، و پاسخ به این پرسش كه: «چگونه می‌توان اسامی محدّثان هر منطقه‌ای را برشمرد؟» باید گفت كه بازخوانی و مراجعه به منابع زیر، ضرور است:

الف. عموم منابع رجال و تَراجِم

بسیاری از اسامی راویان با پسوند شهرهای ایشان، در منابع رجالی آمده است. این پسوند‌ها در میان یاران ائمّه علیهم السّلام پس از امام باقر علیه السلام در منابع رجالی (بویژه رجال الطوسی) به چشم می‌خورد. برای نمونه، انتساب به سمرقند در رجال الطوسی برای بسیاری از راویان آمده كه جمعی از آنها عبارت‌اند از: جعفر بن

معیار انتساب به خراسان

برای پاسخگویی به پرسش نخست (چگونگی انتساب محدّثان به خراسان)، با توجّه به كارهای همسان نظیر تاریخ شهرها ـ كه سبكی نگارشی در منابع رجالی اهل سنّت (نظیر: تاریخ بغداد، تاریخ مدینة دمشق و...) است ـ، معیارهای زیر، ملاك پژوهش قرار گرفت:

یک. خراسانی الأصل: محدّثانی كه اصالتاً اهل خراسان‌اند و در همان دیار نیز تا پایان عمر زندگی كرده‌اند، همانند: فضل بن شاذان، محمّد بن مسعود عیّاشی یا ابو عمرو كَشّی.

دو. خراسانی المولِد: محدّثانی كه متولّد خراسان بوده‌اند؛ ولی بعدها برای همیشه موطن اصلی خود را ترك كرده‌اند. مانند شیخ طوسی كه متولّد طوس بوده؛ ولی در جوانی عازم بغداد شد و تا آخر عمر نیز در عراق ماند.

سه. خراسانی الانتساب: محدّثانی كه نسبت ایشان به یكی از شهرهای خراسان بوده باشد. خواه اساساً برخاسته از این شهرها بوده‌اند یا بعدها به خاطر حضور مداوم در این شهرها به آن منتسب شده‌اند. بنا بر این، تمام محدّثانِ منتسب به شهرهای خراسان، مانند: بلخی، مروزی، نیشابوری و... در این پژوهش گرد آمده‌اند، مانند حسین بن اشكیب مروزی كه اصالتاً اهل خراسان نیست. البته احتمال دارد كه برخی از كسانی كه به خراسان منتسب بوده‌اند، خود ایشان اصلاً خراسان را ندیده باشند و این انتساب، بیشتر از ناحیة اجدادشان بوده باشد؛ ولی دستیابی به این قرائن، بسیار دشوار (و در برخی موارد، تقریباً غیرممکن) است. از این رو، تمام این اسامی نیز گرد آمده‌اند.

چهار. خراسانی المُقام: محدّثانی كه برای مدّتی در مناطق خراسان، اقامت علمی داشته‌اند. یعنی برای تحصیل و شنیدن حدیث یا تدریس و كتابت كتب روایی، مدتی از عمر خود را در خراسان گذرانده باشند، مانند ابو مفضل شیبانی یا شیخ صدوق كه مدّتی را در ماوراء النهر و نیشابور گذرانده‌اند. همچنین افراد