رَبع اوّل: ایران‌شهر، شامل: نیشابور، قُهستان، طبسان، هرات، بوشَنج، بادغیس و طوس (یا طابران).

رَبع دوم: مرو، شامل: مرو شاهجان، سرخس، نَسا، اَبیورد، مرورود، خوارزم، طالقان، و آمل.^۱

رَبع سوم: غرب نهر (آمودریا) یا منطقة بلخ، شامل: فاریاب، جوزجان، طُخارستان عُلیا، خُست، اندرابه، بامیان، تِرمذ، چَغانیان، طُخارستان و....

رَبع چهارم: ماوراءالنهر(فرارود)، شامل: بخارا، چاچ، طراربند، صُغد، كَش، نَخشب، اَشروسنه، فَرغانه و سمرقند.^۲

بر اساس این تقسیم‌بندی، تمام شهرهای اصلی و البته قدیمی هر یك از بخش‌های چهارگانة خراسان بزرگ، شناسایی و نام‌های گوناگون آنها نیز گردآوری شدند. گذشته از کتاب‌هاي متعدّد جغرافیایی و نرم‌افزار «جغرافیای جهان اسلام» (تولید مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در قم)، كتاب أرباع خراسان اثر دكتر قحطان عبد الستّار الحدیثی، استاد دانشگاه بصره (منتشر شده توسط دار الحكمة در بصره به سال ۱۹۹۰م)، منبع بسیار شایسته‌ای برای شناسایی مكان‌های جغرافیایی خراسان بود.

بازشناسی محدّثان

نخستین شاخص در تاریخ حدیث مناطق، شناسایی و محدّثان آن خطّه است. بر این اساس، دو پرسش، ضروری می‌نمود:

۱. چه کسانی را می‌توان در شمار محدّثان این مناطق به شمار آورد؟

۲. چگونه می‌توان اسامی محدّثان هر منطقه‌ای را برشمرد؟

ایشان (۲۰۱ تا ۲۰۳ق) بسیار كوتاه بود، امّا فصل مهمّی از حدیث شیعه، در همین دوره ورق خورد. گذشته از این، مهاجرت گسترده‌تر شیعیان به خراسان، آزادیِ نسبی شیعیان و عالمان شیعه و همچنین نشر میراث رضوی در خراسان را باید از بركات این حضور دانست.

در پژوهش حاضر بر آنیم تا تلاش‌های حدیثی شیعه در كلّ خراسان بزرگ را به صورت گزارش‌گونه تا سدة پنجم هجری معرّفی نماییم. برای نیل به این مقصود، لازم است در ابتدا فرایند تحقیق را برای خوانندگان تبیین كنیم.

فرایند تحقیق

مهم‌ترین شاخصه‌های تاریخ حدیث شیعه در یك منطقه، عبارت‌اند از: «حضور كمّی و كیفی محدّثان»، «تعداد و عناوین كتب رواییِ تدوین شده»، «برپاییِ جلسات حدیثی»، «تعداد و گونه‌های روایات محدّثان»، «چگونگی و میزان تعامل با دیگر حوزه‌ها و مکتب‌های حدیثی شیعه»، «چگونگی تعامل با اهل سنّت و محدّثان ایشان».

برای دستیابی به این شاخص‌ها در منطقة خراسان، سه عملكرد مستقل صورت گرفت: شناساییِ مكان‌های جغرافیایی؛ بازشناسی محدّثان در هر منطقه؛ و تدوین و تنظیم اطلاعات برای خوانندگان.

شناساییِ مکان‌های جغرافیایی

موقعیت‌یابی اصل منطقة خراسان تا سدة پنجم، از مسائل جغرافیایی و مقدّماتی این پژوهش بود؛ چه این كه در دوره‌های مختلف، خراسان، شامل اقلیم‌های گوناگون می‌شده است. آنچه در پایان، بدان پایبند شدیم، نظریة بلاذری بود كه یاقوت حَمَوی در معجم البلدان، آن را آورده است. وی خراسان را شامل چهار بخش (رَبع / اقلیم) دانسته است. شواهد متعدّدی نیز این تقسیم‌بندی را تأیید می‌كنند و به همین جهت، این پژوهش نیز دقیقاً به این بخش‌ها پایبند است. در تقسیم‌بندی بَلاذُری، خراسان بزرگ، شامل چهار رَبع (اقلیم) است: