۲. ترمذ

در چگونگی تلفّظ نام این شهر، بین نویسندگان كهن، اختلاف است‌. آنها حرف «ت» را با سه حركت فتحه، كسره و ضمّه تلفّظ كرده‌‌اند. البتّه سمعانی ضمن بیان این مطلب می‌افزاید که مردم خود این شهر با فتح تاء و كسر میم (تَرمِذ) نام شهرشان را تلفّظ می‌كنند.^۱

برخی چون اصطخری بر این باورند كه این شهر در شمار شهرهای ماوراء النهر است؛^۲ امّا به نظر می‌رسد كه در شمار رَبع بلخ بودن آن، با متون جغرافیای كهن ما سازگار‌تر باشد. تَرمِذ نیز نظیر بسیاری از مناطق خراسان توسّط سعید بن عثمان فتح شد و پس از مدّتی با نافرمان‌برداری مردمش رو به رو شد و بعدها توسّط قتیبة بن مسلم باهلی، مجدّداً فتح گردید.^۳

ولایت ترمذ، یكی از مهم‌ترین شهرهای منطقه و ربع بلخ بوده و در قسمت جنوبی ماوراء النهر و در ساحل جیحون قرار داشته است. یكی از نویسندگان معاصر در توصیف این شهر می‌نویسد: «ترمذ در شمال خمیدگی جیحون كه از سمت بلخ می‌آمد و در نزدیكی محلّ برخورد رود زامل با جیحون قرار داشت. این منطقه از قرن چهارم هجری به بعد‌‌، قلعه‌ای داشت كه حاكم شهر در آن مستقر بود. دور شهر، دیواری كشیده شده بود و اطراف ربض نیز دیواری جداگانه داشت. مسجد جامع شهر ـ كه از خشت خام ساخته شده بود ـ، در بازار جای داشت.

بازارهای شهر از آجر و كوچه‌‌های آن نیز آجر‌فرش بود. ترمذ، دروازة ماوراء النهر به خراسان و نزدیك‌ترین شهر به بلخ در آن سوی جیحون بود. در نتیجه، مركز كالاهایی بود كه از بلاد شمالی به خراسان آورده می‌شدند.^۴ این شهر، سه

این شهر، خانة ابراهیم ادهم را دیدیم كه خانة بزرگی بود و با سنگ سفید شبیه به سنگ‌های كذان ساخته شده و مزرعة زاویه در كنار آن خانه بود كه اگر می‏خواستیم درون آن برویم، می‏بایستی از وسط مزرعه عبور كنیم و ما نخواستیم وارد كشتزار بشویم. این خانه، نزدیك مسجد جامع واقع شده است. پس از آن كه بلخ را ترك گفتیم، هفت روز در جبال قهستان راه پیمودیم تا به شهر هرات رسیدیم».^۱

شهرها و روستاهای بلخ

دكتر قحطان عبد الستار الحدیثی، در كتاب أرباعُ خراسان، ۴۹ روستای شهر بلخ را نام برده و ویژگی‌‌های هر یك را برشمرده است. آن‌ گاه شش شهر از شهرهای خود بلخ را نام می‌برد كه حدّ اقل در نزد ایرانیان، هیچ كدام شناخته شده نیستند. این شهرها عبارت‌اند از‌: اندخوذ، بروقان، خاربان، شارك، شعب خره، میاذیان و كالِف.

الحدیثی، سپس برخی از نواحی و توابع بلخ را نام می‌برد كه می‌توان آنها را شهرستان‌های بلخ دانست. این شهرستان‌ها عبارت اند از: بامیان،^۲ بدخشان،^۳‌‌ پنجهیر،^۴‌ جارابایه، خُتَّل،^۵ طَخارستان،^۶ غزنه^۷ و كابل.^۸ هر كدام از این شهرستان‌ها نیز شهرها و روستاهایی را در بر دارند.^۹ گفتنی است كه این شهرها در حال حاضر در دو كشور افغانستان و تاجیكستان واقع شده‌اند.