همسر داوود بن علی، مسجد را با زاویه و رباطی روبه روی آن بنا کرد و در ساخت آن، از سنگ‌های كذان(نوعی سنگ نرم) استفاده کرد. رباط یاد شده، تا زمان ابن بطوطه هم سالم بوده است. پس از ساخت مسجد، یك سوم جواهراتی كه وی برای مسجد پرداخته بود، باقی ماند و می‌گویند که آن را زیر یكی از ستون‌های مسجد دفن كردند تا اگر مسجد بعدها نیاز به مرمت داشت، از آن استفاده كنند. همین موضوع، چنگیز را وا داشت تا قریب یك سوم مسجد را ویران كند؛ ولی چون چیزی به دستش نرسید، از تخریب بقیّة آن خودداری نمود.^۱

مزارات بلخ‏

ابن بطوطه ـ كه خود در قرن هشتم، بلخ را مشاهده كرده است ـ در بارة مزارات بلخ، گزارش مفصّلی داده است. این گزارش از آن جهت خواندنی است كه برخی، قبور هابیل و بسیاری از انبیای بنی اسرائیل همچون داوود، صالح و ایّوب را در بلخ دانسته‌اند؛ ولی در سدة هشتم، قبور این افراد در آن جا وجود نداشته است.

ابن بطوطه می‌نویسد: «در بیرون بلخ، قبری هست كه می‏گویند از آنِ عكّاشة بن محصن الأسدی است. وی از صحابة حضرت رسول بود و روایت شده است كه او را بدون حساب به بهشت خواهند برد. این مقبره، زاویة بزرگی هم دارد كه ما در آن، منزل كردیم. بیرون زاویه، بركة آبی عجیب قرار دارد كه درخت گردوی بزرگی بر كنار آن هست و مسافران در موسم تابستان، زیر سایة آن منزل می‏كنند. شیخ این زاویه‏ موسوم به «حاجی خرد» مردی نیك بود و ما را به تماشای مزارات شهر برد. از جملة این مزارات، قبر حزقیال نبی بود كه قبّة خوبی داشت. قبور بسیاری منسوب به صحابه را نیز زیارت كردیم كه اكنون درست به یاد ندارم. در

شهرها و ولایات بلخ

گذشت كه رَبع بلخ، دارای شش اقلیم یا استان بزرگ بوده كه عبارت اند از‌: بلخ، ترمذ، جوزجان، صغانیان (چَغانیان)، فاریاب و قُوادیان (قبادیان).^۱ اكنون با جغرافیای این اقالیم و شهرها بیشتر آشنا می‌شویم.

۱. بلخ

در گذشته، جادّة تجاری بزرگی به سوی مرو می‌رفته و در آن جا به دو جادّة دیگر تقسیم می‌شده است. یكی از آنها به شمال شرقی (سرزمین‌های تركستان و شهرهای چاچ) می‌رفته و دیگری به سوی جنوب غربی (بلخ و طخارستان) منتهی می‌شده است. فاصلة بلخ را تا مرو شاهجان، ۱۲۶ فرسخ و تا طخارستان علیا، ۲۸ فرسخ و تا نهر جیحون، ۱۲ فرسخ نگاشته‌اند.

یعقوبی، شهر بلخ را وسط خراسان دانسته است. بنای این شهر را به افراد مختلفی چون: ذوالقرنین‌‌، شاه لهراسب‌‌، منوچهر فرزند ایرج و دیگران نسبت داده‌اند. بلاذری فتح این شهر را توسّط احنف بن قیس‌‌، كارگزار عبد الله بن عامر بن كریز، در دوران خلافت عثمان دانسته است. برخی دیگر، فتح آن را توسّط عبد الرحمان بن سمره در دوران حكومت معاویة بن ابی سفیان نگاشته‌اند.

مقدِسی و اصطخری در وصف این شهر می‌گویند: راه‌‌های وسیع و خیابان‌های نورانی و كاخ‌های منوّر و روشنی دارد و مسجد جامع در وسط شهر است و آنچه این مسجد را از دیگر مساجد ممتاز می‌نماید، صنعت استواری و جلالت و زیبایی و مكان آن است، به گونه‌ای كه بازارها در گرداگرد مسجد قرار گرفته‌اند.^۲

ابن بطوطه (ق۸ق)، تاریخچة مسجد بلخ‏ را به تفصیل نگاشته است و بنا به نقل وی ـ كه آمیخته با حكایات است ـ، این مسجد با پول همسر داوود بن علی، امیر بلخ در زمان بنی عبّاس، ساخته شده است.