223
تاریخ حدیث شیعه در ماوراء النهر و بلخ

داشته‌اند، ماوراء النهر چگونه ارتباط خود را با مدارس حدیثی دیگر حفظ كرده است؟

فرض نخست، آن است كه برخی از محدّثان این سامان، به قم یا بغداد رفته و ادامة تحصیل داده باشند. فرض دیگر، مهاجرت برخی از عالمان سایر مراكز و سكونت ایشان در ماوراء النهر است و فرض آخر این که گروهی از عالمان شیعی كوفه، قم و بغداد برای استفاده از عالمان این سامان، رنج سفر كشیده و به این خطّه سفر کرده باشند. اكنون این فرض‌ها را در صفحات تاریخ حدیث بررسی می‌كنیم.

الف. سفر تحصیلی حدیث‌پژوهان ماوراء النهر به مراكز حدیثی

یک. سفر به مدینه

در سدة دوم هجری، حدیث‌پژوهان ماوراء النهر، بیشتر سنّی بوده‌اند. گفتنی است كه در این دوران، تنها مراكز حدیثی شیعه، در مدینه و كوفه دایر بوده است. از میان راویان این خطّه، سه نفر شاگرد امام صادق علیه السلام بوده‌اند كه برای كسب علم، راهی مدینه شده بودند.

این افراد عبارت‌اند از: ابو حذیفة اسحاق بن بشر كاهلی خراسانی (م۲۰۶ق)؛۱ ابو عبد الله محمّد بن فضل بن عطیة بن عمر بن خالد خراسانی (م۱۸۰ق)، مروزی الأصل، بخاری؛۲ ابو خالد یزید بن هارون بن زاذان بن ثابت واسطی (م۲۰۶ یا ۲۰۸).۳ هر سه، راوی و شاگرد امام صادق علیه السلام در مدینه بوده‌اند و دو نفر اوّل، به خراسان بازگشته و تا پایان عمر در ماوراء النهر ماندگار شده‌اند.

دو. سفر به كوفه

یك راوی سخت‌كوش در قرن چهارم از این خطّه برای سفر به كوفه تلاش كرده است و او محدّث پُرآوازة شیعه، محمّد بن مسعود عیّاشی سمرقندی است.

1.. رجال الطوسی، ص۱۶۲، ش۱۷۱؛ رجال النجاشی، ص۷۲، ش۱۸۳۳.

2.. رجال الطوسی، ص۲۹۷.

3.. الفائق فی رواة و أصحاب الإمام الصادق علیه السلام، ج۳، ص۴۵۳، ش۳۶۸۸.


تاریخ حدیث شیعه در ماوراء النهر و بلخ
222

حسین بن عبید الله غضائری بوده است.۱ باید توجّه داشت كه این راوی نیز حتّی اگر در سمرقند زندگی می‌کرده، ولی اصالتاً كوفی بوده است و در كوفه نیز وجود عقاید غالیانه، اعجاب‌انگیز نیست.

سه. نصر بن صباح. وی مشهور به ابو القاسم بلخی ـ استاد كشّی ـ است. نجاشی او را «غال المذهب» خوانده است.۲

گذشته از این سه نفر، روایات عبّاس بن عبد الله بخاری ـ كه شیخ صدوق با سه واسطه از وی روایت كرده است ـ۳ نیز تا حدودی رنگ و بوی غلو دارد.

۶. ارتباط حوزة حدیثی ماوراء النهر با دیگر حوزه‌های حدیثی

محدّثان ماوراء النهر در دورترین نقاطِ شرق بلاد اسلامی زندگی می‌كردند. طبیعی است كه ارتباط آنان با دیگر مراكز حدیثی شیعه، به كندی و به ندرت انجام می‌گرفت؛ چه این که فاصلة مكانی سمرقند (مركز حدیث ماوراء النهر) تا قم بیش از هزار كیلومتر و تا بغداد، حدوداً بیش از دو هزار كیلومتر بوده است. طی كردن این مسافت‌ها با وسایل نقلیة آن روزگار، بسیار دشوار می‌نمایاند.

محدّثان ماوراء النهر، برای سفر به قم و بغداد، انگیزه تحصیلی داشته‌اند؛ ولی بعید به نظر می‌رسد كه عالمان بغداد و قم چندان علاقه‌ای برای سفر علمی به ماوراء النهر داشته باشند؛ چه این که آنان در مركز علوم بوده و بی‌تردید، دسترسی محدّثان قم، كوفه و بغداد به محدّثان برجسته و راویان پیشین و كتاب‌های اوّلیه، به مراتب بیش از ماوراء النهر بوده است؛ چرا كه بیشتر راویان شیعه در كوفه، قم و بغداد می‌زیستند و این مراكز، دارای كتاب‌خانه‌های مجهزّی بوده‌اند.

از سوی دیگر، در سده‌های سوم تا چهارم در ماوراء النهر، محدّثان بسیاری حضور داشته‌اند. از آن جا كه به طور طبیعی، مراكز حدیثی با یكدیگر ارتباطاتی

1.. رجال النجاشی، ص۲۳۶.

2.. همان، ص۴۲۸.

3.. علل الشرائع، ج۱، ص۵، ح۱؛ عیون أخبار الرضا علیه السلام، ج۲، ص۲۳۶ ـ ۲۳۹.

  • نام منبع :
    تاریخ حدیث شیعه در ماوراء النهر و بلخ
    سایر پدیدآورندگان :
    مهدی غلامعلی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1393
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 38520
صفحه از 356
پرینت  ارسال به