شیعی (علوی) و عثمانی‌ای كه در آن روزگار در برخی از مناطق مركزی بلاد اسلامی وجود داشت، هنوز به این مناطق، راه نیافته باشد.

تنها شهرهایی كه در سده‌هایی حلقه‌های حدیثی شیعه در آنها وجود داشته، شهرهای: كش، سمرقند، ایلاق، فرغانه و بخارا بوده‌اند. در برخی از این شهرها (مانند سمرقند و كش) این جلسات، بسیار گسترده بوده و در برخی دیگر (مانند بخارا) جلسات، بسیار محدود و ناچیز بوده‌اند.

بخارا: گزارش‌ها حاكی از برپاییِ دستِ كم جلسات پنج استاد حدیث و راوی متونِ شیعی در قرن‌های چهارم و پنجم هجری در بخاراست. اساتید حدیث در این جلسات، عبارت اند از: ابراهیم بن محمّد بخاری؛ حسین بن علی بن زكریا؛^۱ خلف بن محمّد ابن اسماعیل خیام بخاری؛^۲ عصمة بن ابی عصمة بخاری؛^۳ و محمّد بن اسماعیل بَرّانی^۴ (ساكن بَرّان، آبادی‌ای در حوالی بخارا).

ابراهیم بن محمّد به سال ۳۹۷ ق^۵ و محمّد بن اسماعیل در قرن پنجم،^۶ كتاب مسند الرضا علیه السلام، نوشتة داوود بن سلیمان غازی را برای شاگردان خود قرائت كرده‌اند. ابو مفضل شیبانی (استاد شیخ مفید و حسین بن عبید الله غضائری) كه راویِ شیعی پُر‌‌مسافرتی است و به حق، تمام عمرش را در طلب حدیث به شهرهای مختلف سفر كرده،^۷ نقل می‌كند: در چهارشنبه‌ای كه هم‌زمان با عاشورا بوده است، از حسین بن علی بن زكریا (از محدّثان شیعی بخارا) در بخارا روایت نبوی: «الائمة بعدی اثنی عشر... و كلهم من قریش» را شنیده و در همان جا نگاشته است.^۸ این مطلب نیز می‌تواند بیانگر جلسات حدیث ـ هر چند محدود ـ در بخارا بوده باشد.

هـ. سدة پنجم هجری

مجموع راویان ماوراء النهر در سدة پنجم هجری، پانزده نفر هستند كه به تفكیك شهرهایشان عبارت اند از:

بخارا: هفت راوی.

سمرقند: دو راوی.

نَسَف (نخشب): پنج راوی. دو تن از ایشان عبارت اند از: آدم بن یونس نسفی^۱ (فقیه و محدّث امامیه كه شاگرد شیخ طوسی بوده است) و شیخ محمّد بن عبد الملك تُبان^۲ (از عالمان شیعه ساكن در روستای تبان از توابع نسف و از شاگردان سیّد مرتضی علم الهدی).

و. راویانی كه تاریخ حیاتشان كشف نشد

همچنین نام چهار راوی نیز در دست است كه محدودة تاریخ حیات ایشان كشف نشد. سه تن از ایشان از اهالی سمرقند بوده‌اند و یك تن دیگر از اهالی شاش بوده است. بی‌تردید این افراد، پیش از قرن پنجم بوده‌اند؛ چه این که اسامی آنها در كتب رجال سدة پنجم آمده است. برای نمونه، نجاشی، علیم بن محمّد (ابو سلمه بكری شاشی) را از نویسندگان و راویانی بر می‌نمایاند كه كتابی با عنوان التوحید در كلام نگاشته بوده است. این كتاب را دانشیان شیعی در بغداد ندیده‌اند؛ امّا نام آن را نجاشی در كتاب‌های فهارس، ملاحظه كرده است.^۳

۲. جلسات حدیثی

ماوراء النهر در سدة اوّل هجری، مانند بسیاری دیگر از مناطق اسلامی، فاقد جلسات حدیثی و آثار روایی است. همین‌طور در این مناطق، مردم هنوز با مسائل فقهی، كلامی و تاریخی اسلام چندان آشنا نشده‌اند. طبیعی است كه تقسیم‌بندی