ب. سدة دوم هجری

مجموع راویان ماوراء النهر در سدة دوم هجری، ده نفر هستند كه به تفكیك شهرهایشان عبارت اند از:

بخارا: هفت نفر راوی. شش نفر از ایشان از اصحاب امام صادق علیه السلام هستند.

فرغانه: یک راوی. او محمّد بن اسماعیل بن جعفر، مشهور به مكتوم، نوة امام صادق علیه السلام (۱۳۱ـ ۱۹۸ ق) است كه گفته شده سال‌های پایانی عمرش را در فرغانه یا نیشابور سپری كرده است.^۱

چاچ: در چاچ نیز دو نفر راوی در این سده بوده است.

ج. سدة سوم هجری

مجموع راویان ماوراء النهر در سدة سوم هجری، ۳۲ نفر هستند كه به تفكیك شهرهایشان عبارت اند از:

بخارا: شش راوی.

سمرقند: دوازده راوی. مشهورترین و پُركارترین ایشان حسین بن اِشكیب (ابو عبد الله) مروزی قمّی از اصحاب امام هادی علیه السلام و امام عسكری علیه السلام است.^۲

شاش (چاچ): دو راوی. احمد بن یوسف شاشی^۳ (استاد كلینی) و محمّد بن یوسف شاشی^۴ (که هر دو، راویِ احادیث مهدویت بوده‌اند).

كَش: دوازده راوی. این راویان از اساتید عیّاشی و كشّی بوده‌اند و از آن جا كه این دو تن، هم‌طبقه با كلینی (م۳۲۹ق) هستند، می‌توان احتمال داد كه بیشتر اساتید ایشان در سال‌های پایانی سدة سوم زندگی می‌كرده‌اند. تنی چند از مشاهیر

شیعه و سنّی انجام شد، اسامی و نوع تلاش‌های حدیثی ۱۲۹ راوی حدیث شیعه یا راویان مورد اعتماد محدّثان شیعه، تا سدة پنجم در این منطقه كشف شد.^۱ در نوشتار پیش رو، ضمن بر نمودن حضور راویان در جغرافیای زمان و مكان، خواننده در می‌یابد كه شكوفاییِ تاریخ حدیث در این محدوده، بیشتر در قرن چهارم و در رتبة بعد، قرن سوم بوده است. همچنین بیشترین محدّثان شیعه در شهرهای بخارا و سمرقند اقامت گزیده بودند. دقّت در گزارش زیر می‌تواند مبنای تحلیل‌هایی دراز‌دامن باشد.

الف. سدة اوّل هجری

مجموع راویان سدة نخست هجری در ماوراء النهر، شش نفر هستند كه به تفكیك شهرهایشان عبارت اند از:

بخارا: در سدة اوّل چهار نفر راوی با عنوان «بخاری» در كتب رجال ثبت شده‌اند كه احتمالاً تصحیف در نسبت رخ داده و آنها «النجاری» بوده باشند نه «البخاری».^۲

سمرقند: یك راوی. او قثم بن عبّاس بن عبد المطلب قرشی هاشمی، صحابی پیامبر خدا صلی الله علیه و اله و راوی^۳ و از كارگزاران امام علی علیه السلام است.

نَسَف (نخشب): یک راوی. وی ابو اسحاق نسفی،^۴ استاد ابو حمزه ثمالی (ثابت بن دینار) است.