شیعیان نیز در بُرهه‌هایی از پنج قرن نخست در مناطق مختلف ماوارء النهر، حضوری حاشیه‌ای داشته‌اند؛ امّا این حضور اندك، مانع از آن نشد كه در حفظ و نشر عقاید خویش كوتاهی كنند. آنان حتّی در بخارا و سمرقند (بویژه در سدة سوم و چهارم) به نسبت اندك بودنشان، حضوری پُر‌‌رنگ و تقریباً پُر‌هیاهو داشته‌اند.

این پژوهش، بر آن است كه تاریخ حدیث شیعه را در محدودة پنج قرن نخست هجری در منطقة ماوارء النهر بررسی كند. برای این منظور، در مواردی، به بررسی تاریخیِ حدیث ـ كه همان دستیابی به فراز و نشیب‌های حدیثی در این منطقه است ـ پرداخته و آنها را در شاخصه‌های اساسی تاریخ حدیث، جداگانه بیان کرده است. این شاخصه‌ها عبارت اند از: تعداد راویان، جلسات حدیثی، كتاب‌های حدیثی و موضوعات آنها، ارتباط با دیگر حوزه‌های حدیثی و شیوة تعامل حدیثی با اهل سنّت منطقه.

از آن جا كه منطقة خراسان در شرق بلاد اسلامی، بسیار وسیع بوده و در دوره‌های مختلف نیز حكومت‌ها و اندیشه‌‌های گوناگون به خود دیده است، در شیوة بررسی این شاخص‌ها عناصر زمان و محدودة جغرافیایی، مورد توجّه قرار گرفته‌اند.

۱. تعداد محدّثان ماوراء النهر

در پنج قرن نخست هجری در ماوراء النهر، راویان متعدّدی برای حدیث شیعه سودمند بوده‌اند و با نشر روایات اهل بیت علیهم السّلام در آن سامان، پاسداری از مكتب اهل بیت علیهم السّلام را رسالت اصلی خود می‌دانستند. بیشتر آنها نیز از محدّثان شیعی بوده‌اند، هر چند در میان ایشان راویان سنّی ـ كه انصاف را رعایت می‌كردند و فضایل اهل بیت علیهم السّلام را منتشر می‌ساختند - هم دیده می‌شود. دانشیان شیعی، با اعتماد به محدّثان عالی‌مقام آن دیار، در دورترین بلاد اسلامی برگ‌های درخشانی را در تاریخ حدیث شیعه ورق زدند. از پژوهشی كه در متون روایی و رجالی

پس از فتح كامل خراسان در سال ۳۱ هجری،^۱ همواره اكثریت مردم ماوراء النهر را اهل سنّت تشكیل می‌دادند. در سدة دوم، در میان مردم بخارا، تنی چند از راویان امام صادق علیه السلام دیده می‌شوند. غالب آنها از راویان اهل سنّت‌اند كه شاگرد امام ششم نیز بوده‌اند. در طول پنج قرن نخست هجری، در گزارش‌های تاریخی، از هیچ كدام از شهرهای ماوراء النهر، به عنوان یك شهر شیعه‌نشین یاد نشده است. و از وجود شیعیان ـ به صورت یك جمع مستقل ـ در این مناطق، خبری نیست. تنها در اواخر سدة سوم و ابتدای سدة چهارم، مناطق سمرقند و كش، شاهد جمع قابل توجّهی از شیعیان است كه در مجاورت اهل سنّت زندگی می‌كردند. به نظر می‌رسد كه تعداد شیعیان در عصر غیبت صغرا در این محدوده، چشم‌گیر بوده است؛ چه این که از ناحیة مقدّسه، وكیلانی همچون جعفر بن معروف^۲ و علی بن الحسین، مشهور به ابن ابی طاهر طبری،^۳ در كش (و احیاناً سمرقند) مأمور بوده‌اند.

تاریخ حدیث ماوراء النهر

منطقة ماوراء النهر، نقش به سزایی در شكلگیری و توسعة كیفی حدیث اهل سنّت داشته است. در این منطقه، بسیاری از عالمان و محدّثان بزرگ عامه پرورش یافته‌اند و كتاب‌های مهمّی در موضوعات حدیثی، تدوین شده‌اند. تدوین پنج كتاب از شش كتاب اصلی عامه، شكلگیری حوزه‌های حدیثی متعدّد ایشان در جای‌جای خراسان قدیم و رفت و آمدهای مكرّر حدیث‌پژوهان عامه به این سامان، نشان از مركزیت حدیث سنّیان در سده‌های سوم و چهارم هجری در منطقة خراسان و بویژه ماوارء النهر داشته است.