[۱۰۴.] محمّد بن اسماعیل بن جعفر صادق۷ (مكتوم)

محمّد، نوة امام صادق علیه السلام در سال ۱۳۱ق، در مدینه به دنیا آمد. لقب او را هاشمی، علوی و المكتوم گفته‌اند. نام او در شمار راویان امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام است.^۱ از آن جا كه وی فرزند اسماعیل بود، فرقة اسماعیلیه، او را یكی از امامان خود می‌شمارند. فرقه‌های دیگری همچون: قرامطه، دروز، سبعیه و مباركیه نیز هر كدام خود را به گونه‌ای به محمّد بن اسماعیل، منسوب می‌کنند. اسماعیلیه و دروزی‌ها بر این باورند كه او نخستین امامی است مكتوم، مستور و غایب گردیده است.

اگرچه محمّد بن اسماعیل در نزد این فرقه‌ها فردی ستوده شده است، ولی در نزد شیعة امامیه، مخالف و دشمن اهل‌بیت علیهم السّلام شمرده می‌شود؛ چه این که او نزد هارون الرشید رفته و خبرچینی عمویش موسی بن جعفر علیه السلام را نمود و اسرار درون‌گروهی شیعه و دستگاه امامت را فاش ساخت. او با ارائة اخبار نادرست به دستگاه خلافت، امام كاظم علیه السلام را به عنوان توطئه‌گر و برانداز حكومت عبّاسی معرفی كرد. این خبرچینیِ وی سبب شد كه امام را به زندان انداختند و سرانجام به شهادت رساندند. به هر روی، محمّد بن اسماعیل، سبب قتل امام موسی بن جعفر علیه السلام گردید.

او با این خوش‌خدمتی، انتظار پاداش قابل توجّهی را از حكومت عبّاسی داشت. امام كاظم علیه السلام او را نفرین كرد. نفرین امام علیه السلام سبب شد كه اوضاع علیه محمّد بن اسماعیل دگرگون گردد و هارون بر وی خشم گیرد و دستور بازداشت او را صادر كند.

از این رو، محمّد از مدینه به سمت ایران و عراق فرار كرد و مدّتی در شهر ری و دماوند مخفیانه اقامت گزید و تا آخر عمر در حالت فرار و هراس زندگی

خواب دیدم كه به من فرمود: «ای حمیده! ببخش نجمه را به فرزندت موسی علیه السلام. پس به زودی متولّد شود از برای موسی علیه السلام از نجمه، بهترین اهل زمین». پس حمیده نجمه را به موسی علیه السلام بخشید. پس چون رضا علیه السلام از برای آن جناب متولّد شد، اسم نجمه را تغییر داد و طاهره نامید و از برای آن مخدره، اسما بسیار بود؛ چه او را نجمه و اروی و سكن و سمانه و تكتم می‌گفتند و تكتم، آخرین نام او بود و علی بن میثم می‌گوید كه از پدرم شنیدم كه می‏گفت: از مادرم شنیدم كه او می‌گفت كه چون حمیده، نجمه را خرید، باكره بود.

[۱۰۲.] محمّد بن أبی عبد الله شافعی فرغانی (أبو محمّد)

او استاد حدیث شیخ صدوق در فرغانه بوده است.^۱ صدوق از او در كتاب‌هایش چندین روایت نبوی گزارش كرده است. به نظر می‌رسد که محمّد بن ابی عبد الله، از محدّثان اهل سنّت است؛ چه این که اسناد‌ی كه او در روایات آورده‌، اسناد اهل سنّت اند و شهرت او به شافعی نیز مؤیّد همین نكته است.

متون احادیثی كه او از پیامبر خدا صلی الله علیه و اله گزارش كرده، مطالب اخلاقی‌ای نظیر وصایای نبوی به ابوذر غفاری است.^۲

[۱۰۳.] محمّد بن اسماعیل بن ابراهیم فرغانی (ابو الفتح)

محمّد بن اسماعیل از نویسندگان و عالمان فرغانه بوده است. او كتابی داشته با عنوان الرعایة لأهل الدرایة. سیّد بن طاووس، این كتاب را در اختیار داشته و در آن، سه روایت یافته كه بشارت‌های نبوی به ظهور امام مهدی علیه السلام است.^۳ محمّد بن اسماعیل در سدة چهارم زندگی می‌کرده است.^۴