جلسة نود وچهارم کتاب امالی، شهر مشهد را به قصد سفر به دیار ماوراء النهر ترک کرد.

صدوق به بلخ و سه شهر اصلی ماوراء النهر یعنی ایلاق، سمرقند و فرغانه رفته است. احتمالاً شیخ پس از طی مسافت طولانی و گذر از شهرهای مرورود و فاریاب، به بلخ رفته و پس از حضور در این شهر و دست کم استفاده از هفت استاد حدیث، از رود پُرتلاطم و بزرگ جیحون (آمویه) گذشته و به سرزمین حاصلخیز و سرسبز ماوراء النهر وارد شده است. سمرقند، نزدیک‌ترین شهر بزرگ در این مناطق به بلخ است و شیخ باید نخست به سمرقند رفته باشد و پس از آن به ایلاق و آن‌گاه به فرغانه ـ که دورترین منطقه در ماوراء‌النهر است ـ.

اكنون بایسته است تا حضور علمی صدوق در این شهرها ـ بویژه منطقة ایلاق ـ به صورت جداگانه بررسی شود:

مرورود: نام دو تن از عالمان مرورود که شیخ از آنها حدیث شنیده، عبارت‌اند از: ابو الحسین محمّد بن علی بن شاه، معروف به فقیه مرورودی و ابو یوسف رافع بن عبد الله بن عبد الملک.

بلخ: اساتید حدیث شیخ صدوق در این شهر، عبارت‌اند از: شیخ ابو عبد الله حسین بن محمّد اَشنانی رازی، شیخ ابو عبد الله حسین بن احمد استرآبادی، شیخ ابو علی حسن بن علی بن محمّد بن علی بن عمرو عطّار، شیخ ابو القاسم عبد الله بن احمد فقیه، شیخ طاهر بن محمّد بن یونس بن حیاة فقیه، شیخ ابو الحسن محمّد بن سعید بن عزیز سمرقندی فقیه، و حاكم ابو حامد احمد بن حسین بن حسن بن علی.

سمرقند: صدوق در سمرقند، تنها از دو نفر روایت نقل کرده است که عبارت‌اند از: ابو محمّد عبدوس بن علی بن عبّاس جرجانی، شیخ ابو اسد عبد الصمد بن شهید انصاری.

فرغانه: شیخ تمیم بن عبد الله بن تمیم قرشی، شیخ ابو احمد محمّد بن جعفر بندار شافعی فرغانی، شیخ اسماعیل بن منصور بن احمد قصار و شیخ ابو محمّد محمّد بن ابی عبد الله شافعی.

احتمال چهارم آن‌که صدوق بخشی از دوران استادی خود را در خراسان گذرانده بوده و تاریخ، تنها سه سفر او را ثبت كرده است. حضور چهارسالة وی در ایلاق و تدوین كتاب من لایحضره الفقیه، دلیلی بر این مدّعاست.

جایگاه علمی: نجاشی، شیخ صدوق را فقیه و شیخ امامیه دانسته^۱ و شیخ طوسی، ضمن حافظِ حدیث دانستن وی، به حدیث‌شناسی (و ناقد احادیث)،^۲ رجال‌آگاهی و بصیرت در فقه و اخبار و رجال،^۳ اشاره مي‌کند و می‌نویسد: «همانند او در میان قمی‌ها، از جهت حفظ و فزونی دانش، دیده نشده است».^۴

سفرهای علمی: شیخ صدوق برای تحصیل و تدریس روایات و علوم اهل بیت علیهم السّلام به اقصی نقاط بلاد اسلام سفر می‌كرد. سفر به جای‌جای ایران قدیم، عراق و حجاز، از مهم‌ترين تلاش‌های علمی او به حساب می‌آید. برخی از این سفرها در کتاب‌هاي رجال و تراجم و همچنین نگاشته‌های خود شیخ صدوق، منعكس شده است. براي نمونه، دو رجالی بزرگ شیعه و سنّي یعنی نجاشی و خطیب بغدادی(م۴۶۳ق) به سفرهای او به عراق اشاره كرده‌اند. نجاشی در توصیف او این‌گونه نوشته است: «در سال ۳۵۵ق، در سنین جوانی^۵ وارد عراق شد و مشایخ عراق از وی حدیث شنیده‌اند».^۶ در این مجال، قصد نداریم تمام سفرهای او را بازكاوی كنیم؛ تنها سفرهای وی به ماوراء النهر را بررسی مي‌کنيم و كلاس‌های او و فعالیت‌های علمی‌اش در دیگر شهرهای خراسان را در ذیل معرفی هر شهر، بازخواهیم گفت.

بلاد ماوراء النهر: شیخ صدوق در سفر سوم خود به خراسان، پس از زیارت امام رضا علیه السلام در روز سه‌شنبه هفدهم شعبان سال ۳۶۸ق، و بعد از املاي احادیث