69
تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی

مطالعه قرار گرفته‌‌اند و از لحاظ روش‌‌شناختی گذار به رویکردی مقیّدتر (هرچند هنوز مفصل) را در این ژانر به نمایش می‌‌گذارند. مقاله تاد لاوسِن درباره تفسیر اخباری دید خوبی در این زمینه به دست می‌‌دهد. لاوسِن درباره این نویسندگان می‌‌گوید: آنها

تقریبا دلمشغول هیچ چیزی از قبیل سبک‌‌شناسی، نکات نحوی و... نیستند، مگر اینکه به گونه‌‌ای در یافتن خوانشِ درستِ آیه مورد بحث از طریق کنایه یا استعاره برای امام یا بعضی موضوعات مرتبط مانند وَلایة اثرگذار باشند. وجه ممیزه رویکرد اخباری، به‌‌کارگیریِ شمار فراوانی از گزارش‌‌های شفاهی است... که مستقیم، یا گاهی غیر مستقیم...، بر معنای قرآن اثر می‌‌گذارند.... تقریبا همه این گزارش‌‌ها به یکی از اعضای خانواده مقدس نزد شیعیان می‌‌رسند.۱

اما به نظر من پیشنهاد لاوسِن درباره تناظر میان آثار اخباری و کار طبری (به مثابه نماینده تفسیر بالمأثور، نکته‌‌ای که لاوسِن آن تناظر را در آن می‌‌بیند) به خطا رفته است۲ و پانوشت او در ارجاع به سیوطی (د. ۹۱۱/۱۵۰۵) مقایسه بهتری است ـ چنان‌‌که نورمن کالدر هم به او یادآور شده است ــ و از همین جا به نظر می‌‌آید که او خودش هم [[دراین‌‌باره]] تردید داشته است.۳ حتی می‌‌توان گفت نظایر بهتر [[از سیوطی برای اخباریان شیعی در عالم تسنن]] ابن‌‌تیمیه و ابن‌‌کثیر (د. ۷۷۴/۱۳۷۳) هستند که جریانی را به راه انداختند که بعدها در کاری مثل الدُر المنثور فی التفسیر بالمأثور سیوطی به بیشترین قوتش رسید؛ اصل روش‌‌شناختیِ کلیدی در اینجا وفاداریِ سرسختانه به مفهومِ مأثور بودن است. لاوسِن می‌‌گوید: ”سرشت بسیاری از احادیثِ نقل‌‌شده به‌‌روشنی ضدسُنّی هستند، و همه آنها صریحا یا تلویحا مقامِ مطلقِ امامان را تقویت و ترویج می‌‌کنند."۴ درجه‌‌بندی ابن‌‌تیمیه از

1.. Lawson, ‘Akhbārī Shiʿi Approaches’, p. ۱۷۵[[ب.ت: لاوسن، رهیافت‌ها، ص۲۶۸]].

2.. Ibid., p. ۱۷۶ [[ب.ت: لاوسن، رهیافت‌ها، ص۲۶۹]].

3.. Ibid., p. ۲۰۵, n. ۱۱[[ب.ت: لاوسن، رهیافت‌ها، ص۳۰۶]];
بااین‌حال در مقالۀ زیر هم نظیر همان ادعا را دارد:
‘Exegesis vi: In Akhbārī and Post-Safavid Esoteric Shiʿism’, EIR, vol. ۹, pp. ۱۲۳-۱۲۵, online: http://www.iranicaonline.org/articles/exegesis-iv (accessed ۱۳ August ۲۰۱۳)[[ب.ت: همین کتاب، صص۳۴۱ به‌بعد]].

4.. Lawson, ‘Akhbārī Shiʿi Approaches’, p. ۱۷۶[[ب.ت: لاوسن، رهیافت‌ها، ص۲۶۹]].


تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی
68

چه چیزهایی باشند مهم است.

چنان‌‌که پیش‌‌تر هم به طور گذرا گفته شد، ظهور آثار تفسیری جامع در دوره کلاسیک، در جهان اهل تسنن با خیزش عُلَماء ضد قدرت خلیفه (با نماد محنة)، و در جهان تشیع با خیزش امامان نشان‌‌گذاری شده است (بحث رابطه عِلّی و معلولی میان این دو را به فرصتی دیگر وامی‌‌گذارم). چنان‌‌که بَر‌‌ اَشِر خاطرنشان کرده است۱، در هر دو مورد، این [[تغییر]]‌‌ با ظهور صدای مفسر در هدایت خواننده‌‌اش از خلالِ مطالبِ روی‌‌هم‌‌انباشته مشخص می‌‌شود. این دو واقعه از لحاظ تاریخی هم‌‌زمان نیستند، اما قطعا ویژگی هر دوی آنها رشدِ طبقاتِ درس‌‌آموخته متخصص، برجستگیِ نحویان به مثابه داوران زبان۲، و تأثیرِ زوال در قدرت مرکزیِ امپراطوری (شاید بالقوه در اثرِ عاملِ نخست) است. بنابراین ژانر تفسیر در هر دو عالمِ تسنن و تشیع از یک مسیرِ گذارِ مشابه عبور می‌‌کند، درحالی‌‌که ‍[[همچنان]] جنبه‌‌های متفاوت عقیدتی در زیر مطالبش برجسته است. یگانگی ژانر بر سر جایش است؛ [[پس]] شاید بتوان گفت نیروهای قوام‌‌بخش آن، در ورای هر نوع تقسیم عقیدتی، مشترک باشند.

گذار به مرحله بلوغ

تاد لاوسِن و رابرت گلیو پیش‌‌تر استدلال کرده‌‌اند که با ظهور دوره پساکلاسیک شیعی، یا مرحله بلوغ، این گذار هم عناصری متناظر با عناصر پدیدار در جهان اهل سنت دارد.۳ مفسران متأخر مانند عبد علی حُوَیزی (د. پیش از ۱۱۰۵/۱۶۹۳؛ نور الثقلین)، محسن فیض کاشانی (د. ۱۰۹۰/۱۶۷۹؛ الصافی)، هاشم بَحرانی (د. ۱۱۰۷/۱۶۹۵ یا ۱۱۰۹/۱۶۹۷؛ البرهان) و شریف عاملی اصفهانی (د. ۱۱۳۸/۱۷۲۶؛ مرآة الانوار)، هرچند بی‌‌شک به هیچ وجه کل حوزه تفسیر پساکلاسیک شیعی را نمایندگی نمی‌‌کنند، قطعا بهتر از دیگران مورد

1.. Bar-Asher, Scripture and Exegesis, pp.۷۵ and ۸۰ [[ب.ت: بَرـ‌ اَشِر، ترجمه و نقد، صص۱۲۹و ۱۳۵]].

2.. برای تکمیل این تصویر شایسته است نقش نحویانی که به عنوان عالمان شیعی شناخته شده‌اند نیز مورد بررسی قرار گیرد.

3..Todd Lawson, ‘Akhbārī Shīʿī Approaches to tafsīr’, in Hawting and Shareef, ed., Approaches to the Qurʾān, pp. ۱۷۳-۲۱۰[[ب.ت: لاوسن، رهیافت‌ها]].
Robert Gleave, Scripturalist Islam: The History and Doctrines of the Akhbārī Shīʿī School (Leiden, ۲۰۰۷).

  • نام منبع :
    تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی
    سایر پدیدآورندگان :
    به کوشش محمدعلی طباطبایی و جمعی از پژوهشگران
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 11592
صفحه از 416
پرینت  ارسال به