اگر کسی از [[ویژگیِ]] «گزینشی بودنِ» تفسیر در رابطه با آیاتِ جداشده از متن، به جای اینکه بر اهداف عقیدتیِ این قبیل استنادها تمرکز کند، چنین استنباط کند که این شکلِ رایج در تفسیر نخستین است. برای مثال می‌‌توان آثار نخستین شیعی را با معانی القرآن فراء (د. ۲۰۷/۸۲۲) مقایسه کرد. تمرکز فرّاء بر آیاتی است که نیازمند، یا واجد ارزش برای شرحی درباره جنبه‌‌های نحوی و دیگر مشکلات متن قرآنی هستند. این درست در تناظر با نیاز شیعه به توضیح آیاتی است که دربرگیرنده اشاراتی به مراجع اجتماعی، یعنی امامان، هستند. در مجموع دوره شکل‌‌گیری با انقیادِ آشکار متن قرآن در برابر این مراجعِ درحالِ ظهور، یعنی امامان در تشیع و دستور زبان در اهل تسنن، نشان‌‌دار می‌‌شود.

ونزبرو در توصیف‌‌هایش از دوره شکل‌‌گیری تفسیر اسلامی ارجاعات بسیار کمی به تفسیر شیعی دارد.^۱ او با تفسیر شیعی به مثابه یک دسته جداگانه برخورد نمی‌‌کند، بلکه هوشمندانه به یک ویژگی خاص اشاره می‌‌کند که تفسیر شیعی آن را با دیگر تفسیرهای زمان خودش شریک است، اما به گونه دیگری به کارش می‌‌گیرد؛ یعنی گرایش تفسیرهای شیعی به استفاده از تفسیرگریِ نمادین و نمادیابانه در رهیافتی بلاغی و ادبی به متن. می‌‌توان گفت این به‌‌گونه‌‌ای، همان جنبه‌‌ای است که گلتسیهر هم پیش‌‌تر بدان توجه داده بود،^۲ اما در نگاه گلتسیهر، پیامدِ آن که «فرقه‌‌گرایی» است تفسیر شیعی را مجزا می‌‌کند، هرچند فرایندی که منتهی به این پیامد می‌‌شود، همان فرایندی است که در رویکردهای رازورزانه [[عرفانی]] و عقلانی طی می‌‌شود.

گذار به دوره کلاسیک

وقتی که آثار نویسندگانی چون طبری و ثعلبی را با آثار طوسی (التبیان فی تفسیر القرآن) و طَبرِسی (مجمع البیان فی تفسیر القرآن) مقایسه می‌‌کنند، اغلب ظهور دوره کلاسیک در تفسیر شیعی را در تناظر با [[ظهور این دوره در]] جهان اهل سنت می‌‌بینند. گذار در این حوزه، چنان‌‌که اغلب گفته شده، بسیار مهم است. بروس فاج این ارزیابی را به‌‌خوبی چنین

از صحابه نخستین پیامبر[[ع]]). [[فهم]] قرآن چه در گرو اعتباربخشی به امامان و یا دستور زبان باشد، [[در هر دو صورت]] فرایند، اهداف و برایندها یکسان است. از این دیدگاه، تفسیر شیعی می‌‌تواند در مطالعه کلیِ نظام و ژانر تفسیر گنجانده شود و در عین حال تمایزهایش هم جداگانه به رسمیت شناخته شود (چیزی که، من به طور ضمنی می‌‌خواهم اثبات کنم که، معمولا در بررسی تفسیر شیعی به عنوان یک موضوع مستقل اتفاق نمی‌‌افتد). این همچنین باید به ما در دستیابی به درکی از نقاط گذار در کل ژانر کمک کند. عامل‌‌های تاریخی و عقیدتیِ منتهی به نقاطِ گذار ممکن است بین سنّیان و شیعیان یکسان نباشد، و زمان‌‌های تاریخی که در آنها این وقایع رخ می‌‌دهند، شاید مقارن نباشند، اما تناظرهای روش‌‌شناختی و شباهت‌‌های موجود در خصوصیات علت‌‌ها در خور توجه است. آگاهی درباره این نقاطِ گذار را می‌‌توان از هر دو دسته آثار سُنّی و شیعی به دست آورد.

دوره شکل‌‌گیری

با توجه به آنچه گذشت، تا چه میزان می‌‌توان دوره پیش از غیبتِ (پیش از ۳۲۹/۹۴۱) تفسیر شیعی را متناظر با دوره شکل‌‌گیریِ تفسیر سنی دانست؟ خصوصیاتِ آثار تفسيریِ نگاشته‌‌شده توسط عیاشی (د.ح. ۳۲۰/۹۳۲)، فرات کوفی (د.ح. ۳۰۰/۹۱۲)، قمّی، نُعمانی (د.ح. ۳۶۰/۹۷۱)، جعفر صادق[[ع]] (د. ۱۴۸/۷۶۵) و حسن عسکری[[ع]] (د. ۲۶۰/۸۷۴) به گونه‌‌ای مورد توجهِ گسترده قرار گرفته‌‌اند؛ به‌‌ویژه در کتاب بَر‌‌ اَشِر.^۱ می‌‌توان به‌‌خوبی استدلال کرد که ویژگی‌‌هایی که بَر‌‌ اَشِر درباره تفسیرهای نخستین شیعی نقل می‌‌کند ـ به‌‌ویژه تفسیر به وسیله حدیث، پرداختن گزینشی به متن قرآن و توجه محدود به مسائل عقیدتی ــ همان ویژگی‌‌هایی هستند که نظایر آنها یا حتی خود آنها را می‌‌توان در تفسیرِ سُنّی سه قرن نخست یافت، چنان‌‌که ونزبرو در مطالعات قرآنی به بررسی آنها پرداخته است.^۲ به‌‌ویژه چنین است