45
تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی

به او نسبت داده‌‌اند، احمد بن محمد الهَمَذانی، مشهور به ابن عقده (د. ۳۳۳/۹۴۴) است.۱ به این آثار می‌‌توان تفسیر الحِبَری (تحقیق م. ر. الحسینی، بیروت، ۱۴۰۸/۱۹۸۷) نوشته حسین بن حَکَم الحِبَری (د. ۲۸۶/۸۹۹) را افزود که احتمالا نماینده مرحله اولیه از سنت تفسیری زیدیه است. سرانجام آنچه در خور ذکر است فتح القدیر نوشته محمد بن علی بن محمد شوکانی (د. ۱۲۵۰/۱۸۳۴)، یکی از مشهورترین و پرکارترین نویسندگان متأخر زیدی، است.

و اما درباره سنت تفسیری غُلات (مانند دروزیه و نُصَیریه)، هرچند قرآن به طور گسترده و به‌‌وفور در نگاشته‌‌های مقدس‌‌شان نقل می‌‌شود، هیچ شاهدی بر وجود اثری تفسیری، به آن معنا، که توسط این گروه نوشته شده باشد، وجود ندارد.

نکات پایانی و جمع‌‌بندی

به نظر می‌‌رسد ازآنجا‌‌که شیعه مایل نبود گام بلندی برای ارائه نسخه جایگزینی بر تِکْسْتوس رِسِپتوسِ قرآن [[=متن رایج و مقبول قرآن]] بردارد، راه دیگری را برگزید و آن استفاده از سنت تفسیری‌‌اش بود. از طریق این سنت تفسیری، شیعه قادر بود شکاف میان خودانگاره‌‌اش (یعنی برتری بر دشمنانش) و جایگاه پایینی را که در عالَم واقع داشت، پر کند. شیعیان از طریق تفسیر تمثیلی می‌‌توانستند از حقایقی پرده بردارند که بنا بر ادعایشان در قرآن به آنها اشاره شده بود. مفسرانِ شیعی معتقدند عجیب نیست که در قرآن به‌‌صراحت مطلبی راجع به اسلام شیعی و دشمنانش نیامده است؛ چون آنان که از معرفتِ پنهانْ آگاه، و با آنچه وحی شده آشنایند ـ یعنی امامان ــ می‌‌دانند که چگونه حقایق را از کتاب خدا برآورند. در این زمینه حدیثی منسوب به علی[[ع]] و نقل‌‌شده توسط احمد بن ابی طالب طَبرِسی (د. اوایل قرن ششم/دوازدهم) آگاهی‌‌بخش است که تقسیمی سه‌‌بخشی از قرآن تصویر می‌‌کند:

خدا در گستره مهربانی و دلسوزی‌‌اش نسبت به مخلوقاتش (بِسِعَةِ رَحمَتِهِ وَرَأفَتِهِ بمَخلوقاتِهِ) و با علم به اینکه تحریف‌‌کنندگانِ سخنانش در کتاب الهی دست خواهند برد، سخنانش [در قرآن] را به سه بخش تقسیم کرد: یک بخش هم برای عالمان و هم برای جاهلان فهمیدنی است؛ بخش دیگر تنها برای آنان‌‌که ذهنی پاک، حسی لطیف و تشخیصی درست دارند، از میان آنان که خدا دل‌‌هایشان را برای اسلام گشوده است (ممَّن شَرَحَ اللهُ صَدرَهُ لِلإسلام) دارند، دریافتنی است؛ و یک

1.. ن.ک: الطهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۴، ص۳۰۴.


تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی
44

اینها هستند: المیزان فی تفسیر القرآن (بیروت، ۱۴۰۳-۱۴۰۵/۱۹۸۳-۱۹۸۵) نوشته محمد بن [[کذا]] حسین طباطبایی (د. ۱۹۸۱) و من وحی القرآن نوشته محمد حسین فضل الله (د. ۲۰۱۰). روشن است که گذشته از آثارِ ذاتا تفسیریِ قرآن، مطالب تفسیری در همه ژانرهای میراث امامیه به‌‌وفور یافت می‌‌شوند.۱

نگاشته‌‌های عقیدتی اسماعیلیه شامل میزان گسترده‌‌ای از مطالب تفسیری است؛ اما از تألیف‌‌های به طور خاص تفسیریِ اسماعیلی تعداد اندکی سراغ داریم. در میان اندک آثار شبه‌‌تفسیری که به ما رسیده‌‌اند، می‌‌توان به اینها اشاره کرد: کتاب اساس التأویل (تص. ع. تامر، بیروت، ۱۹۶۰) نوشته قاضی نعمان (د. ۳۶۳/۹۷۴) و کتاب الکشف (تص. ر. اشتروتمان، لندن، ۱۹۵۲) منسوب به داعي جعفر بن منصور الیَمَن (د.ح. ۳۴۶/۹۵۷).۲

سنت تفسیری زیدی تا حد زیادی بررسی‌‌ناشده مانده است و بسیاری از آثار زیدی در تفسیر هنوز در قالب نسخه‌‌های خطی هستند. امامان زیدی، قاسم بن ابراهیم رسی (د. ۲۴۶/۸۶۰)، الناصر للحق اطروش (د. ۳۰۴/۹۱۷) و ابو الفتح ناصر بن حسین دیلمی (د. ۴۴۴/۱۰۵۲) در میان کسانی هستند که تفسیری بدیشان نسبت داده شده است.۳

یک اثر تفسیری هم به زیاد بن المنذر ابوالجارود، سرسلسله زیدی  جارودی، الجارودیه، نسبت داده‌‌اند.۴ این اثر بر جای نمانده است؛۵ اما بخش‌‌هایی از آن در تفسیرِ پیش‌‌گفته علی بن ابراهیم قمی آمده است.۶ یک عالم برجسته دیگر از جارودیان که تفسیری

1.. برای دیدن بررسی مفصلی از آثار تفسیری شیعی، همچنین ن.ک: آغابزرگ الطهرانی، الذریعة إلی تصانیف الشیعة (نجف، ۱۹۳۶-۱۹۳۸)، ج۳، صص۳۰۲-۳۰۷ و ج۴، صص۲۳۱-۳۴۶.

2.. برای دیگر آثار هرمنوتیکی اسماعیلی، ن.ک: مدخل‌های tafsīr و taʾwīl از نمایۀ موجود در:
I. K. Poonawala, Bibliography of Ismāʿīlī Literature (Malibu, CA, ۱۹۷۷); Bar-Asher, ‘Outlines of Early Ismāʿīlī-Faṭimid Qurʾān Exegesis’, pp. ۲۶۱-۲۶۹.

3.. ن.ک: الطهرانی، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج۴، صص۲۵۵، ۲۶۱. همچنین ن.ک:
B. Abrahamov, Anthropomorphism and Interpretation of the Qurʾān: Kitāb al-Mustarshid (Leiden, New York and Coogne, ۱۹۹۶) pp. ۱۷-۴۳; H. Ansari and S. Schmidtke, ‘Iranian Zaydism during the ۷th/۱۳th Century: Abu’l-Faḍl b. Shahrdawīr al-Daylamī al-Jīlānī and his Commentary on the Qurʾān’, Journal Asiatique, ۲۹۹ (۲۰۱۱), pp. ۲۰۵-۲۱۱.

4.. ن.ک: الطهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۴، ص۲۵۱.

5.به‌تازگی نسخه‌ای بازسازی‌شده از این اثر منتشر شده است: تفسیر ابی الجارود ومسنده، تحقیق و تخریج: علی شاهعلی زاده، مؤسسۀ علمی و فرهنگی دارالحدیث، ۱۴۳۴ق.

6.. See: Bar-Asher, Scripture and Exegesis, pp. ۴۶-۵۶, ۲۴۴-۲۴۷ [[ب.ت: بَرـ‌ اَشِر، ترجمه و نقد]].

  • نام منبع :
    تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی
    سایر پدیدآورندگان :
    به کوشش محمدعلی طباطبایی و جمعی از پژوهشگران
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 11298
صفحه از 416
پرینت  ارسال به