تفسیر به مثابه یک ژانر، و تفسیر در منابع غیرتفسیری

سنت تفسیر قرآن در شیعه، به‌‌ویژه در فرقه‌‌های امامی و زیدی، شامل سه گونه است:

الف) تألیف‌‌های تفسیری تمام‌‌عیار که به دو گونه‌‌اند:

۱. تفاسیر کامل، که در آنها کل متن قرآن آیه‌‌به‌‌آیه تفسیر شده است.

۲. تفاسیری که تنها بر موضوعات شیعی تمرکز دارند و معمولا آیاتی را که ربط خاصی به تشیع ندارند، به سکوت برگزار می‌‌کنند.

ب) رساله‌‌های کوچک در تفسیرِ یک یا چند سوره خاص.^۱

ج) تألیف‌‌های غیرتفسیری، دربرگیرنده ژانرهای مختلفی در نگاشته‌‌های دینی. در این آثار، اعم از اینکه عقیدتی، فقهی، تاریخی و یا در موضوع دیگری باشند، عبارت قرآنی گاهی صرفا شاهد مثالی است که نویسنده از آن برای تأیید استدلالش استفاده می‌‌کند، و گاهی محوری است که کل بحث حول آن می‌‌گردد. برای مثال تألیف‌‌های حدیثی نخستین در امامیه آکنده از مطالب تفسیری هستند. نمونه‌‌هایش بصائر الدرجات ابو جعفر محمد صفار قمی (د. ۲۹۰/۹۰۲-۹۰۳) و الکافی هستند که اوّلی اثری عقیدتی در قالب روایاتِ نقل‌‌شده از امامان، و دومی اثر حدیثی برجسته امامی است که کلینی آن را گرد آورده است. شبیه به اینها اساس التأویل قاضی نعمان (د. ۳۶۳/۹۷۴) است. هرچند عنوان آن حاکی از آن است که تألیفی تفسیری باشد، در واقع اثری عقیدتی است که بر نقش پیامبران و امامان در باور اسماعیلی تمرکز دارد. تفصیل این مفاهیم حول صدها آیه قرآنی می‌‌گردد و بی‌‌شک کل اثر می‌‌تواند چون بنیانی برای توصیف روش‌‌ها و محتوای هرمنوتیک اسماعیلی به کار گرفته شود.

خصیصه‌‌ای که میان سنت تفسیری امامی و زیدی از یک سو، و سنت تفسیری اسماعیلی از سوی دیگر، تمایز ایجاد می‌‌کند این است که در اسماعیلیه هیچ اثر تفسیری جامعی وجود ندارد که قرآن را آیه‌‌به‌‌آیه تفسیر کرده باشد. اینکه چگونه می‌‌توان میانِ فراوانیِ مطالبِ قرآنی در نگاشته‌‌های اسماعیلی و نبودِ تفاسیر جامع در این فرقه جمع کرد، با توجه به برخی اصول اساسی اسماعیلیان واضح‌‌تر می‌‌شود. دو تبیین احتمالی برای این مغایرت وجود دارد:

تفسیر اولیه شیعه امامیه نقشی مهم ایفا می‌‌کردند. در دوره‌‌های بعدیِ مراحل تکوین این فرقه، و نیز سایر فرقه‌‌های شیعی، بر جنبه‌‌های دیگری از متن قرآن تأکید می‌‌شد. هولنبرگ در ارتباط با تأویلِ اسماعیلی به‌‌درستی تأکید می‌‌کند که مبلغان اسماعیلی در تلاش‌‌هایشان برای تفسیر قرآن اغلبْ متن قرآن را بر اساس شباهت یک صدا یا یک کلیدواژه می‌‌فهمند و برای این کار آنان نیازی به دگرخوانش‌‌های اصلی یا هر رشته علمی دیگری که برای مفسران قرآن تعیین‌‌کننده باشد، ندارند.^۱

دیگر روش‌‌های مورد استفاده در سنت تفسیری شیعه مبتنی بر ترتیب کلمات و حروف، و محاسبه ارزش عددی حروف هستند. ابو یعقوب سِجِستانی در تفسیرش بر سوره ۱۰۸ ( الکهف) گونه‌‌ای جابه‌‌جایی در کلمات و حروف سوره را پیشنهاد می‌‌کند که بتواند اعتقاد شیعی وِصایة (مقام جانشینی میان امامان) را از آن استنباط کند.^۲ روش محاسبه ارزش عددی حروف در اصل برای «حروف مرموز قرآن» ( فواتح السور [[یا حروف مقطعه]]) که در آغاز ۲۹ سوره آمده‌‌اند، به کار گرفته می‌‌شود. برای مثال بنا بر گزارشی منسوب به امام باقر[[ع]]، حروف الف، لام، میم و صاد (که جمع عددی آنها ۱۶۱ است) در آغاز سوره ۷ ( الاعراف)، اشاره‌‌گر به سال ۱۶۱ هجري (۷۷۷م) است که (به‌‌نادرستی) پیش‌‌بینی شده بود که سال سقوط سلسله بنی امیه خواهد بود.^۳

سرانجام این را نیز باید گفت که سنت تفسیری شیعی، و به‌‌ویژه اسماعیلی، دارای این ویژگی است که از رسم‌‌الخطی سرّی برای رمزگذاری آن دسته از اطلاعات ـ عمدتا نام‌‌های اشخاص ــ که نویسنده از روی احتیاط می‌‌خواهد پوشیده بمانند، استفاده می‌‌کند. نمونه‌‌های متعددی از این عمل در کتاب الکشف جعفر بن منصور الیَمَن و مزاج التسنیم نوشته داعي یمنی اسماعیل بن هبة الله (د. ۱۱۸۴/۱۷۷۰) دیده می‌‌شود.^۴