39
تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی

به لایه آشکارِ تفسیرْ مستقیم نیست؛ بلکه فرایندی از رمزگذاریِ پسین را نیز از سر می‌‌گذراند. فرض نهفته در ورای آن این است که شیعیان با این رمزها، که بخشی ضروری از تربیت دینی  فرهنگی آنان است، آشنایند.

یک ویژگی کانونی دیگر در سنت تفسیریِ اولیه شیعه استفاده از دگرخوانش‌‌های ( قرائاتِ) متن قرآن، یا در موارد خاص افزودن واژگانی است که معتقد بودند از آن حذف شده است. نمونه‌‌هایی از این قبیل دست‌‌بُرد‌‌ها در متنْ جایگزین‌‌سازیِ رایجِ اُمَّة به جای اَئِمَّة است؛ نمونه دیگر، تغییرات جزئی در خود کلمه «امام» است. مفهوم این دگرخوانش‌‌ها یا قرائات متفاوت این است که نهاد امامت و دیگر اصول مرتبط با آن از قرآن سرچشمه می‌‌گیرد.۱ چنین دست‌‌بُرد‌‌هایی در متن نه‌‌تنها مبتنی بر این فرض است که متن قرآن مخدوش و ناقص است، بلکه همچنین در این باور ریشه دارد که خود قرآن، در آن تحریر اصلی‌‌اش، متنی رمزینه است. بنابراین به امامان نیاز است تا در جایگاه راهنمایان تفسیری، پیروانِ مُشَرَّف‌‌شده به مکتبشان را با این اسرار آشنا سازند.۲ عالمانی که قرآن را مخدوش می‌‌دانستند، معتقد بودند که در آخرالزمان متنِ سالم آشکار خواهد شد و مرادِ اصلیِ کُراسه مقدس [[=قرآن]] در آن زمان هویدا خواهد گردید.

اما این نکته را نیز باید یادآوری کرد که دگرخوانش‌‌ها یا قرائت‌‌های متفاوت عمدتا در

1.. دربارۀ جایگاه دگرخوانش‌ها در تفسیر شیعی، ن.ک:
Kohlberg and Amir-Moezzi, Revelation and Falsification; M. M. Bar-Asher, ‘Variant Readings and Additions of the Imāmī-Šīʿa to the Qurān’, Israel Oriental Studies, ۱۳ (۱۹۹۳), pp. ۳۹-۷۴; repr. in Ibn Warraq (=G. Giorgione), ed., Which Koran? Variants, Manuscripts, Linguistics (New York, ۲۰۱۱), pp. ۵۷۵-۶۱۲ [[ب.ت: برـ اشر، دگرخوانش‌ها]].

2.. Amir-Moezzi, "The Tafsīr of al-Ḥibarī”, Chapter ۵.

تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی
38

بی‌‌اعتبارسازی معنای ظاهریِ متن نیست.۱ اما در مقابل، گروه‌‌های «دگراندیش» اغلب بر این باور بودند که تفسیر تمثیلی تنها تفسیر صحیح است و بنابراین مفهومِ ظاهری متون را کم‌‌اهمیت یا حتی بی‌‌اهمیت قلمداد می‌‌کردند. این تمایز به‌‌ویژه در ارتباط با امور فقهی چشمگیر بود. تفسیرهای یکپارچه تمثیلی معمولا به رویکردهای اباحه‌‌گرایانه نسبت به احکام دینی قرآن می‌‌انجامید و در چهارچوب فکری چنین حلقاتی، وقتی یک حکم فقهی معنایی نمادین فرض می‌‌شد، دیگر الزام فقهی نداشت. یک تفسیرِ آشکارا اباحه‌‌گرایانه از ارکان اسلام در ششمین رساله از قانون‌‌نامه دروزیان تحت عنوان الکتاب المعروف بالنقض الخفی (کتاب معروف به انهدام پنهان [دین]) آمده است.۲

زبان رازوار در سنت تفسیری شیعه در دو مرحله آشکار است. مرحله نخست، بنابر باور مفسران، در خود قرآن یافت می‌‌شود؛ این مرحله اصطلاحات قرآنیِ مبهم یا عام مانند الجبت والطاغوت (دیو و بت‌‌ها)، الفَحشاء والمنکَر (وقاحت و بی‌‌آبرویی)، المغضوب عَلَیهم (کسانی که مورد خشم [خدا] هستند) و الظالمون (بدکاران) را برجسته می‌‌کند که ناظر به دشمنان گونه‌‌گون شیعه‌‌اند. مرحله دوم مربوط به خود سنت تفسیری است. مفسر هرگز به‌‌صراحت ادعا نمی‌‌کند که جفت‌‌اصطلاحاتی از قبیل دو مثال نخست بالا، راجع به ابوبکر و عمر یا دیگر دشمنان شیعه است؛ بلکه به واژگان رمزگونه‌‌ای چون اوّلی ( الاول) و دومی ( الثانی) متوسل می‌‌شود؛ حَبتَر (روباه) معمولا برای ابوبکر، و زُرَیق (چشم‌‌آبی یا کسی که چشمانش برق می‌‌زند) برای اشاره به عمر به کار می‌‌رود.۳ به دیگر سخن، انتقال از لایه پنهان در قرآن

1.. See, e.g., Bar-Asher, Scripture and Exegesis, pp. ۱۲۲-۱۲۴[[ب.ت: همین کتاب، صص۲۲۶-۲۲۸]].
M. Bar-Asher, ‘Outlines of Early Ismāʿīlī-Faṭimid Qurʾān Exegesis’, Journal Asiatique, ۲۹۶ (۲۰۰۸), pp. ۲۵۷-۲۹۶, at pp. ۲۶۸-۲۷۲.

2.. برای دیدن چاپی از این متن با تحقیق و تحشیه، ن.ک:
Les Ep‏î‏tres sacrées des Druzes (Rasaʾil al-ḥikma), ed. D. de Smet (Leuven, ۲۰۰۷), pp. ۴۸۳-۴۹۸ (the Arabic text), pp. ۱۵۸-۱۷۹ (the French annotated translation). See also: S. de Sacy, Expoé des la religion des Druzes (Paris, ۱۸۳۸), vol. ۲; D. R. W. Bryer, ‘The Origins of the Druze Religion: An Edition of Hamza’s Writings and Analysis of his Doctrine’ (D.Phil. dissertation, University of Oxford, ۱۹۷۱), vol. ۲, pp. ۳۱-۵۰.

3.. برای دیدن اینها و تعداد زیادی از القاب موهن، ن.ک:
I. Goldziher, ‘Spottnamen der ersten Chalifen bei den Schiʿiten’, in I. Goldziher, Gesammelte Schriften, ed. J. Desomogyi (Hildesheim, ۱۹۶۷-۱۹۷۶), vol. ۴, pp. ۲۹۵-۳۰۸; E. Kohlberg, ‘Some Imāmī Shiʿi Views on the ṣaḥāba’, JSAI, ۵ (۱۹۸۴), pp. ۱۴۳-۱۷۵, repr. in Etan Kohlberg, Belief and Law in Imāmī Shīʿism (Aldershot, ۱۹۹۱), pp. ۱۴۳-۱۷۵, at pp. ۱۶۰-۱۶۷; Bar-Asher, Scripture and Exegesis, pp. ۱۱۳-۱۲۰
[[ب.ت: همین کتاب، صص۲۱۵به‌بعد]].
همچنین ببینید نمونه‌های فراوان در متنِ نقل‌شده در:
Amir-Moezzi, ‘The Tafsīr of al-Ḥibarī’, Chapter ۵.

  • نام منبع :
    تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی
    سایر پدیدآورندگان :
    به کوشش محمدعلی طباطبایی و جمعی از پژوهشگران
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 11444
صفحه از 416
پرینت  ارسال به