379
تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی

همچنین می‌‌توان آثاری را یافت که همچنان سبک اخباري را ادامه می‌‌دهند. کنز الدقائق نوشته مشهدی یکی از این موارد است. در این اثر، نخست باز این مطلب بیان می‌‌شود که آیه به یکی از این دو معنی است: «هر زنی که از او تمتع بردید» یا «هر لذتی مانند آمیزش یا وظایف ناشی از عقد که از آنها بردید» (بیان تمایز بین ما و مَن). در اینجا واژه اُجور به مُهور تفسیر شده، و این تنها تفسیر صریح بر این آیه است. سپس هفت مورد از اَخبار نقل می‌‌شود (که با توجه به تکرارشان در آثار اَخباري صفوی، که پیش‌‌تر ذکرشان گذشت، دیگر جدید نیستند)، بدون اینکه درباره دلالتِ این متون اظهارنظری شود.۱

آثار شاه‌‌عبدالعظیمی و طباطبایی استدلالی‌‌ترند. شاه‌‌عبدالعظیمی در کتابش با عنوان تفسیر اثنی عشری ابتدا آیه را ترجمه، و سپس این عبارت را ذکر می‌‌کند:

این آیه به چند دلیل، بر مشروعیت نکاح المتعة دلالت دارد...۲

این دلایل شش فقره‌‌اند:

۱) استمتاع در حقیقتِ شرعیة فقط به معنای نکاح المتعة است.

۲) اگر استمتاع به معنای ازدواج دائم باشد، در این صورت معنای ضمنی آیه چنین می‌‌شود که مرد، تا زمانی که از زن «بهره» ( اِنتِفاع) نبرده، لازم نیست که کل۳ مَهر را بپردازد؛

۳) زیادة مورد بحث نشان می‌‌دهد که آیه ناظر به متعة است؛

۴) اِجماع اهل البیت بر این موضوع؛

۵) فتواهای خود ابن عباس در مورد این مسئله؛۴

۶) گزارش مربوط به عُمَر و دو متعة.

تمامی این موارد، به استثنای موارد ۴ و ۵، در منابع کلاسیک نیز آمده، اما اَخبار گردآوری‌‌شده توسط مفسران اَخباري، به‌‌روشنی اِجماع اهل البیت را اثبات می‌‌کند. پس از پنج حدیث، (با

1.. مشهدی، کنز، ج۲، ص۴۱۴-۴۱۷.

2.. شاه‌عبدالعظیمی، اثنی عشری، ج۲، ص۳۹۳؛ سپس این بررسی تا ص۴۰۰ ادامه پیدا می‌کند.

3.رجوع به منبع اصلی نشان می‌دهد باز هم نویسنده در فهم مقصود مفسر، یا در انتقال آن به زبان انگلیسی دچار مشکل است، زیرا در اینجا سخن از «کل مهر» نیست، بلکه سخن بر سر «اصل مهر» است. سخن مفسر این است که اگر منظور ازدواج دائم باشد [که نیست]، پس در صورت جدایی زوجین بدون آمیزش جنسی، نباید نیازی باشد که مرد اصلا چیزی از مهریه را بپردازد (یعنی حتی نصف مهریه را هم لازم نیست بپردازد)؛ چون در این آیه مهریه در برابر استمتاع جنسی قرار گرفته است. [اما می‌دانیم که تالی برقرار نیست، پس مقدم هم غلط است]. (و.)

4.. جالب آنکه فتاوای یک صحابی متقدم، که در فقه شیعی معمولاً دلیل متقنی قلمداد نمی‌شود، در اینجا توان برهان‌زایی پیدا می‌کند.


تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی
378

او دو برداشت ممکن از ما (ی. آنچه که / آن کسی که) را، که پیش‌‌تر گذشت، و نیز این واقعیت را که اُجور نامی است برای دستمزد و نه صرفاً برای مهریه، می‌‌پذیرد. این دو موضوع در تفسیرهای گذشته مورد بحث بوده‌‌اند.

وی در تفسیر [[دیگر]] خود به نام تفسیر القرآن الکریم حتی خلاصه‌‌تر از این می‌‌نویسد:

(فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ) از زنان. معنا در اینجا، همان گونه که از جانب اهل البیت روشن شده، عبارت است از نکاح المتعة. قراءة ابن عباس، پدرش و ابن مسعود نیز همین را ثابت می‌‌کند (یَدَلُّ علیه): فَما استمتَعتُم به منهنَّ إلى أجلٍ مُسمَّىً؛ (فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً) یعنی مُهور آنها.۱

بروجردی آیه را به فارسی ترجمه می‌‌کند (این گونه: ”در قبال آنچه که از آنها بهره می‌‌برید، باید مَهر خود و اَجر خود را به آنها بپردازید"). و سپس این توضیح مختصر را برای آیه بیان می‌‌کند:

در کافی از ابو بصیر نقل شده که وی از امام باقر سؤال کرد: ”مجوز متعة در قرآن چیست؟" او با تلاوت این آیه پاسخ داد.۲

سبک ایجازآمیز این سه تفسیر و اشاره مختصر به یک امام (یا به اهل البیت)، یادآور تفسیرهای کهن‌‌تر شیعی، یعنی تفسیرهای قمّی و عیاشی است. در این دو دوره [[یعنی دوره اولیه و دوره امروزین]]، هدف صرفاً این بود که معنای آیه بیان شود؛ و بحث‌‌های پیرامونی این آیه (ارجاع، نسخ، برداشت‌‌های لغوی احتمالی، و...)، که خصیصه دوره کلاسیک است، ویژگی این تفاسیر نیستند. اما ایجاز در اظهارنظر و آنچه کالدر آن را «تک‌‌ظرفیتی» می‌‌نامد، مبتنی بر یافته‌‌هایی از سنتِ [[تفسیریِ پیشین]] است. شاید بهتر باشد این آثار را تلخیص، یا متونی آموزشی (برای عامه مردم یا برای نوآموزان در یک نهاد آموزشی) و طفیلیِ سنت گسترده‌‌تر بدانیم.۳

1.. شبّر، تفسیر، ج۱، ص۱۱۳.

2.. حاجّ سید ابراهیم البروجردی، تفسیر الجامع، تهران، بی‌تا، ج۲، ص۲۱.

3.. کالدر همین مطلب را با بیان این نکته مطرح می‌کند که "این آثار احتمالاً منعکس‌کنندۀ ضرورت‌های یک برنامۀ آموزشی (تحصیلی) بوده و معنای گسترده‌تر خود را از کل شاکلۀ سنت تفسیر اقتباس می‌کنند؛ آنها، از این حیث، همواره یا از سنخ معرفی و یا از سنخ تلخیص هستند" (Calder, Tafsīr, p. ۱۰۴ [[ب.ت: کالدر، تفسیر]]).

  • نام منبع :
    تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی
    سایر پدیدآورندگان :
    به کوشش محمدعلی طباطبایی و جمعی از پژوهشگران
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 11451
صفحه از 416
پرینت  ارسال به