345
تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی

است که هانری کُربَن اولین محقق اروپایی بود که متوجه اهمیت این سبک تفسیری برای درک اندیشه شیعی شد.۱

در مکتبِ دو‌‌‌‌منبعیِ شیخیه [[ی. متأثر از اخبار ائمه (ع) و اندیشه‌‌های عرفانی]]، تأمل در سخنان امامان موجب پیدایش مجموعه آثاری با گرایش‌‌های حکمت الهی گردید که در آنها توجه به کیمیا، علم حروف (جِفر)، و دیگر گونه‌‌های رازوارگی (علوم خفیه) برای دست‌‌یابی به دورنمایی معنوی توصیه می‌‌شد که هدف اصلی آن رساندن شخص مؤمن به قطعیت مطلق (یقین) بود،‌‌ یقینی که مسئله محوری در نزاع اَخباري  اصولي بود. اگرچه شیخیه «رسما» از اخباري‌‌ها به حساب نمی‌‌آمدند، این مکتب برای حل مناقشه تعارض عقل و وحی که قطعا از جمله مضامین اساسی در منازعات اخباري  اصولي بود، تلاشی از خود نشان داد. شیخي‌‌ها هیچ تفسیر کاملی تدوین نکرده‌‌اند، بااین‌‌حال تفسیرهای پراکنده یا ناقصی بر قرآن از آنها موجود است (کرمانی). به نظر می‌‌رسد که آنها در به رسمیت شناختن قرآن به عنوان اولین متن دینی اسلام پا را فراتر گذاشته‌‌اند؛ چون توجه هرمنوتیکی‌‌شان متمرکز بر متونی چون الزیارة الجامعة شده که زیارت‌‌نامه‌‌ای است منسوب به امام دهم، با ۱۱۴ فقره برای زیارت همه امامان. شیخ احمد احسائی (د. ۱۲۴۱/۱۸۲۶) در شرح مفصلش بر هر یک از فقرات این نیایش، موسوم به شرح الزیارة، چنین به نظر می‌‌رسد که تلویحا به امکان و مطلوبیت واقعه‌‌ای کُراسی و مکاشفه‌‌ای [[=نزول مجدد متنی (شبه)وحیانی]] پس از قرآن اشاره می‌‌کند.۲ این گرایش در کتاب سید علی محمد شیرازی باب (د. ۱۲۶۷/۱۸۵۰) به نام تفسیر سوره یوسف، مشهور به قیوم الاسماء، به اوج می‌‌رسد که شرحی است نگاشته‌‌شده به شکل قرآن، تماما با بَسمَلَة، [[و مجموعه‌‌ای از]] سورهها و آیه‌‌‌‌ها. در این کتاب نوع نگاه به اهل‌‌بیت[[ع]] به درجه‌‌ای می‌‌رسد که مرز میان متن و شرح را به‌‌کلی برمی‌‌دارد.

1.. H. Corbin, En Islam iranien, Paris, ۱۹۷۱-۷۲, passim, esp. I, pp. ۱۳۵-۲۱۸ and notes
[[ب.ت: کربن، چشم‌اندازها]].

2.. cf. Corbin, Itinéraire d’un enseignement, Louvain, ۱۹۹۳, pp. ۱۰۷-۸.


تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی
344

(د. ۱۰۹۱/۱۶۸۰)، را می‌‌توان اخباري معتدل نامید، چراکه وی ضمن ستایش کتاب استرآبادی، به نقد او پرداخته و تلاش نموده دیدگاه‌‌های او را تصحیح و تعدیل کند.۱ استفاده از احادیث در تفسیر او تا حد قابل توجهی بیشتر از جملات خود وی است، اگرچه او همواره با ظرافت از میان کلمات ائمه مطالبی فراتر [[از معانی ظاهری]] استخراج می‌‌کند. کهن‌‌ترین نمونه از تفسیری آشکارا اخباری در سال ۱۰۶۵/۱۶۶۵ در شیراز توسط عبدالعلی حویزی (کتاب تفسیر نور الثقلین، تحقیق ه . رسولی محلاتی، قم، بی‌‌تا)۲ تدوین گردید.

اثر دیگری که کمی پس از آن نوشته شد و شهرت بیشتری یافت کتاب البرهان فی تفسیر القرآن اثر هاشم بَحرانی (د. ۱۱۰۷/۱۶۹۵ یا ۱۱۰۹/۱۶۹۷) است که کار تألیف آن در سال ۱۰۹۷/۱۶۸۶ به اتمام رسید و به شاه سلیمان صفوی اهداء شد. اثر دیگر، مرآة الانوار و مشکاة الاسرار فی تفسیر القرآن (تهران، ۱۳۷۵/۱۹۵۵) نوشته ابو الحسن شریف عاملی اصفهانی (د. ۱۱۳۸/۱۷۲۶) است. او گرچه اخباری نبود ولی اثر او به طرزی وفادارانه، و از جهاتی بی‌‌سابقه،‌‌ منعکس‌‌کننده رهیافت اخباري به متن مقدس [[=قرآن]] است. در حقیقت، آنچه که از این تفسیر چاپ شده، تنها مقدمه او بر چیزی است که به نظر می‌‌رسد طرحی بسیار بزرگ‌‌تر از آثار پیش‌‌گفته بوده است. بخش‌‌های برجای‌‌مانده از این کتاب تنها تا ابتدای سوره نساء پیش می‌‌رود و [[همین هم هنوز]] به صورت نسخه خطی باقی مانده است.۳ جلد اول این اثر به طور خاص فرهنگ لغت مفیدی برای اصطلاحات قرآنی است. آثارِ فیض کاشانی، حویزی و شریف عاملی، همگی دارای مقدمه‌‌های مفصلی هستند که در آنها هر یک از نویسنده‌‌ها دغدغه‌‌ها و روش‌‌های تفسیری خویش را مختصرا توضیح می‌‌دهد‌‌.۴ لازم به ذکر

1.. Kohlberg, "Aspects of Akhbari Thought in the Seventeenth and Eighteenth Centuries,” in N. Levtzion and J. Voll, eds., Eighteenth-Century Renewal and Reform in Islam, Syracuse, ۱۹۸۷, pp. ۱۳۶-۳۷.

2.. ن.ک: الذریعة، ج۲۴، شماره ۱۹۶۷، صص۳۶۵-۳۶۶؛ Brockelmann, GAL S II, p. ۵۸۲.

3.. الذریعة،‌ ج۲۰، ش۲۸۹۳، صص۲۶۴-۲۶۵.

4.. Lawson, "A Note for the Study of a ‘Shīʿite Qurʾan,” Journal of Semitic Studies ۳۶, ۱۹۹۱, pp. ۲۷۹-۹۵[[ب.ت: لاوسن، یادداشتی]] ;
Idem, "Akhbārī Tafsīr,” in The Qurʾan: ۱۴ Centuries, London, ۱۹۹۳, pp. ۱۷۳-۲۱۰.

  • نام منبع :
    تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی
    سایر پدیدآورندگان :
    به کوشش محمدعلی طباطبایی و جمعی از پژوهشگران
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 11587
صفحه از 416
پرینت  ارسال به