261
تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی

لاوسِن اصطلاح تَفسیر اَخباري را برای آن برگزیده است)۱ برای ارائه «توضیح» (ی. التفسیر) نقل شده‌‌اند قابل تطبیق نیست. در آن آثار، روال معیار برای ارائه مطلب این است که آیه قرآن ذکر شود و به دنبال آن فهرستی از اخبار بیاید که مُفسّر آنها را با آن آیه مناسب یافته است؛ در کنار اینها ندرتا اظهارنظرهای صریح هم دیده می‌‌شود. البته، همان طور که شمار فراوانی از محققان دریافته‌‌ و تصدیق کرده‌‌اند، شرح، تفسیر و استدلال، می‌‌تواند هم در نوع گزینش حدیث، و هم در چینش قطعات، نهفته و رمزگذاری‌‌شده باشد. از طریق این دو فرایند، دریافت خاصی از عبارت قرآنی به خواننده القا می‌‌شود. معمولا در چنین آثاری (که در سنت هرمنوتیکی مسلمانان اصطلاح تَفسیر بِالمأثور را برایش برگزیده‌‌اند) اظهارنظرهای صریح درباره معنای متن قرآنی کم است. این مسئله موجب این توهم می‌‌شود که [[گویا]] نویسنده در روند تفسیر مداخله نمی‌‌کند، بلکه میدان را به سُنّة می‌‌سپارد تا بدون هیچ واسطه‌‌ای قرآن را تفسیر کند. این سبک تفسیر (ظاهرا) واکنشی به سیطره تفسیر بر مبنای رأی و نظر (تَفسیر بِالرأی) در ژانرهای تفسیریِ هر دو گروه شیعه و سنّی بوده است. در حاشیه، می‌‌شد از این بحث کرد که طرحِ معنا برای یک آیه در آثار طبقه‌‌بندی‌‌شده ذیل عنوان تَفسیر بِالمأثور، کمتر از تفسیرهای جسورانه مُفَسِّران در تَفسیر بالرأي نیست؛ [[تنها با این تفاوت که در تفسیر بالمأثور]] تفسیر صرفا در خلال [[چگونگی]] گزینش و چینش قطعات حدیثی پنهان شده است.

در بازگشت به همان تعریف خودم از اخبار تفسیری، برخی گزارش‌‌ها که در آثار تفسیر اَخباری با آیات قرآنی هم‌‌نشین شده‌‌اند، «تفسیری» (به آن معنایی که من در اینجا استفاده می‌‌کنم) هستند و برخی دیگر خیر. اینجا تفاوت در این است که آیا تمرکز اخبار بر خودِ آیات قرآنی است، یا بر موضوع آنها (طبق برداشت سنت). در گونه‌‌شناسی من، تنها اولی اخبار تفسیری به شمار می‌‌آید. در برخی موارد، امام به‌‌صراحت به آیه مورد بررسی ارجاع می‌‌دهد،

1.. Lawson, "Akhbārī Shīʿī Approaches to Tafsīr,” p. ۱۷۳[[ب.ت: لاوسن، رهیافت‌ها]].

تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی
260

در علم الهیات و عرفان هستند، و این نشان می‌‌دهد که بعید است این گونه تفسیرها معتبر باشند. یک تفسیر منسوب به امام محمد باقر[[ع]] (د. بین ۱۱۴/۷۳۲ و ۱۲۶/۷۴۳)۱ هم بوده، که دیگر در قالب یک اثر مستقل موجود نیست و تنها نویسندگان بعدی هرازچندی چیزی از آن نقل کرده‌‌اند.۲ اگر من مجبور بودم، از این بحث می‌‌کردم که آثار تفسیریِ فعلی که منسوب به امامان‌‌اند ریشه‌‌هایی کاملا مجزا از اخبار [[منقول]] در سایر ژانرهای میراث متقدم امامیه دارند و سزامند توجهی جداگانه‌‌اند. با توجه به اخبار تفسیری، فرد قطعه متن‌‌هایی را می‌‌یابد که در آنها امام معنای آیات قرآنیِ خاصی را به تصویر می‌‌کشد. نتیجه‌‌گیری کلی من در اینجا این است که شواهد کمی از [[وجود یک نظام]] هرمنوتیکیِ منسجم در بین اخبار تفسیری منسوب به امامان وجود دارد. این نبودِ انسجام می‌‌تواند برآوردی درباره وثاقت و تاریخ‌‌گذاری اخبار تفسیری به دست دهد؛ گرچه تمرکز اصلی تحلیل و بررسی من در این مقاله بر این مسئله(ی بغرنج و مشکل‌‌آفرین) نخواهد بود.

شاید عاقلانه این باشد که [[در آغاز]] مشخص کنم که کدام رده از گزارش‌‌های امامان را در اینجا « اخبار تفسیری» توصیف می‌‌کنم. منظور من در اینجا فقط آن دسته از گزارش‌‌های منسوب به امامان است که در آنها معنی‌‌نمایی، تعلیقه [[=شرح کوتاه]] و یا تفسیری از یک عبارتِ مشخصِ قرآنی آمده و آن عبارت قرآنی دقیقا کلمه‌‌به‌‌کلمه در آن گزارش نقل شده باشد.۳ این توصیف بر همه اخباری که در آثار متأخر شیعه با عنوان تَفسیر بِالمَأثور (که تاد

1.. دربارۀ تاریخ‌های متعدد برای وفات محمد باقر [[ع]] بنگرید:
Arzina R. Lalani, Early Shīʿī Thought: The Teachings of Imam Muḥammad al-Bāqir (London, ۲۰۰۰), pp. ۵۵-۷[[ب.ت: لالانی، نخستین]].

2.. برای نمونه، محمد بن اسحاق بن الندیم، کتاب الفهرست، تصحیح رضا تجدّد (تهران، ۱۹۷۱)، ص۳۶؛ تفسیر محمد باقر[[ع]] مشهور به کتاب الباقر یا تفسیر ابی الجارود (از یاران محمد باقر[[ع]] که ظاهراً آن را از امام نقل کرده است) است. بنگرید:
Bar-Asher, Scripture and Exegesis, pp. ۴۶-۵۶ [[ب.ت: بَرـ‌ اَشِر، ترجمه و نقد، صص۸۹-۱۰۴]]
و آغا بزرگ الطهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چ۳، (بیروت، ۱۹۸۳)، ج۴، ص۲۵۱ (مدخل شمارۀ ۱۲۰۲).

3.. به این وسیله موضوع مورد بررسی ما در اینجا از «روش‌های تفسیر» (methods of exegesis) در آثار تفسیری متقدم امامیه متمایز می‌شود. حاصل بحث دربارۀ روش‌های تفسیری را بَرـ اَشِر به‌خوبی در کتابش آورده است: Bar-Asher, Scripture and Exegesis, pp. ۱۰۱-۲۵ [[ب.ت: همین کتاب، صص۲۰۱ به بعد]].
این همچنین موضوع مطالعۀ ما را از "تفسیر اخباری" متأخر متمایز می‌کند. برای بحثی دربارۀ تفسیرِ حدیث‌بنیان بنگرید:
Todd Lawson, "Akhbārī Shīʿī Approaches to Tafsīr’, in Gerald R. Hawting and Abdul-Kader A. Shareef, eds., Approaches to the Qurʾān (New York and London, ۱۹۹۳), pp. ۱۷۳-۲۱۰ [[ب.ت: لاوسن، رهیافت‌ها]].

  • نام منبع :
    تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی
    سایر پدیدآورندگان :
    به کوشش محمدعلی طباطبایی و جمعی از پژوهشگران
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 11633
صفحه از 416
پرینت  ارسال به