253
تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی

نام دوپهلوی کتاب هم مشخص است.۱ این واقعیت که نام مفضل با فرقه‌های انحرافی متنوعی گره خورده است که پس از وفات جعفر صادق[[ع]] رشد کرده‌اند، این فکر را تقویت می‌کند که او سرمنشأ این روایت باشد.۲ در عین حال، مشکل این فرض تنها ابتنای آن بر خطای احتمالی در نگارش یا کوتاه‌سازی نام راوی نیست. بلکه این واقعیت هم هست که در جاهای متعددی از کتاب عیاشی، از خود مفضل روایاتی با نام کاملش نقل شده و مضمون همه آن روایات کاملا « ارتدوکس» [[و منطبق با مضامین پذیرفته‌شده نزد شیعه]] است.۳ در نتیجه مسئله هویت کسی که «روایت سنبل‌ها» را روایت کرده است همچنان بی‌جواب می‌ماند.

1.. ن.ک: کتاب الهفت والأظلة، تص. عارف تامر، بیروت، ص۱۶۱، س۴-۵؛
W. Madelung, Der Islam, ۳۸(۱۹۶۳), p. ۱۸۱;
نیز بنگرید به بررسی گستردۀ هالم در:
H. Halm, «‘Das Buch der Schatten’: Die Mufaddal-Tradition der Ġulāt und die Ursprünge des Nuṣairiertums», Der Islam, ۵۵(۱۹۷۸), pp. ۲۱۹-۲۶۶; ۵۸(۱۹۸۱), pp. ۱۵-۸۶; L. Massignon, "Esquisse d’une bibliographie nuṣayri”, Mélanges... R. Dussaud, Paris, ۱۹۳۹, II, p. ۹۱۵.
مقالۀ اخیر چند کتاب دربارۀ مفضل را که وارد مجموعه نوشته‌های نصیری شده نام می‌برد.

2.. سرانجام این نکته نیز در خور توجه است که در عبارتی که در بالا از شهرستانی نقل کردیم، مفضل همراه با دو تن دیگر (زرارة بن أعین و عمار السباتي [[الساباطي]]) از آن دسته از اصحاب صادق[[ع]] شمرده شده است که پس از وفات صادق[[ع]]، پسرش موسی کاظم[[ع]] را جانشینش می‌دانستند.

3.. برای مثال ن.ک: تفسیر عیاشی، ج۲، ص۱۴۴، ح۱۹؛ ص۱۴۹، ح۳۶؛ ص۱۵۱، ح۴۳؛ ص۱۹۳، ح۶۳ (در اینجا با نام عمر الجعفي)؛ ص۳۱۰، ح۱۴۵؛ و احتمالاً در سه ارجاع بعدی که تنها با نام المفضل آمده است: ص۱۴۶، ح۲۱؛ ص۳۱۸، ح۱۷۲؛ ص۳۵، ح۸۶ (در مورد ارجاع آخر، مصحح گوشزد می‌کند در یکی از نسخه‌های خطی الفضیل ثبت شده است)؛ قس: روایتی که در تفسیر قمی (ج۲، ص۲۵۳، س۱۷) آمده که منسوب به مفضل بن عمر (به نقل از صادق[[ع]]) است و حاوی تفسیر بدیعی از یکی از آیات قرآن است: واژۀ رَبِّها (پروردگارش) (در آیۀ زمر۳۹: ۶۹: وَأشرقت الأرض بنور ربها: زمین به نور پروردگارش روشن شد) را از معنای ظاهری‌اش دور می‌کند و تفسیری را پیشنهاد می‌دهد که حاوی آموزه‌ای در باب امام است: "پروردگار زمین یعنی امام زمین (رب الأرض یعني إمام الأرض)" و در پاسخ به این سؤال که "وقتی امام ظاهر شود (خَرَجَ) چه رخ می‌دهد؟" می‌گوید: "در آن هنگام انسان‌ها دیگر نیازی به نور ماه و خورشید نخواهند داشت و نور امام برایشان کافی خواهد بود ( إذن یستغني الناس عن ضوء الشمس [[و نور القمر]] و یجتزون بنور الإمام)."


تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی
252

گویی مفهومی به‌شدت مورد تأکید قرار می‌گیرد: تنها هفت امام هست. به عبارت دیگر، هرچند هر کدام (از امامان) می‌تواند نوادگان بسیاری داشته باشد، آن نوادگان جزء هفت خوشه به شمار نمی‌آیند.

در حاشیه این مسئله شایسته است کمی هم به هویت راوی «روایت سنبل‌ها» بپردازیم. در متنی که در تفسیر عیاشی یافت می‌شود، او مفضل بن محمد جعفی نام دارد. در مقابل، در متن حر عاملی۱ فضل بن محمد جعفی نام دارد. من هیچ شخصیتی با هیچ یک از این دو نام در آثار رجالی شیعه و در آثار شناخته‌شده‌ای که به زندگی شیعیان می‌پردازد، نیافتم.۲ بااین‌حال، هم‌آییِ نام مفضل با نسبت جعفی در متن عیاشی، شخصیت شناخته‌شده دیگری را به ذهن می‌آورد: مفضل بن عمر جعفی. بنابراین اگر قضیه تصحیف نام راوی ـ چه بر اثر اشتباه ناسخ و چه از سوی مصحح ــ باشد و راوی این روایت همین مفضل بن عمر باشد که طبق برخی منابع ابو محمد هم خوانده می‌شده،۳ در نتیجه می‌توان احتمال داد که «روایت سنبل‌ها» در اصل از حلقه‌های غلات نشئت گرفته باشد. این مفضل از یاران جعفر صادق[[ع]] بود که بعدها به سبب حمایت او از افکار خطابیه۴ امام از او روی گرداند ( تبرّأ). فرقه مفضلیه۵ از نام او گرفته شده است و به او آثاری متعدد از غلات نسبت داده شده است که چندتایی از آنها تبدیل به آثار کلیدی فرقه نصیریه شدند؛ از میان آنها، کتاب الهفت والاظله را به‌ویژه با روایات «سبعیه» می‌شناسند که در این کتاب محوریت دارند، چنان‌که از

1.. همان. (ن.ک پ.ن. ۴۸).

2.. مامقانی، تنقیح المقال، ش۱۲۰۸۸، به مفضل بن محمد الضبي الکوفي(!) اشاره می‌کند و تمام آنچه دربارۀ او می‌گوید این است که از اصحاب جعفر صادق [[ع]] بوده است؛ نام فضل بن محمد هم ذکر شده ولی با نسبت اشعری (نجاشی، الرجال، ص۳۰۹؛ مامقانی، همان، ش۹۴۸۷)، ولی دربارۀ او چیزی نمی‌گوید به جز اینکه کتابی دارد.

3.. نجاشی، رجال، ص۴۱۶: «مفضل ... ابو عبد الله و قیل ابو محمد».

4.. ن.ک: کِشّی، رجال، ص۲۰۷؛ نجاشی، همان؛ نیز ن.ک:
E. Kohlberg, "Barāʾa in Shiʿi Doctrine”, JSAI, ۷(۱۹۸۶), p. ۱۶۴; I. Friedlaender, "The Heterodoxies of the Shiʿites”, JAOS, ۲۹(۱۹۰۸), p. ۹۶.

5.. بنا بر شهرستانی، ملل، ج۱، ص۱۸۱، اصحاب این فرقه به الوهیت جعفر صادق[[ع]] اعتقاد داشتند.

  • نام منبع :
    تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی
    سایر پدیدآورندگان :
    به کوشش محمدعلی طباطبایی و جمعی از پژوهشگران
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 11376
صفحه از 416
پرینت  ارسال به