251
تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی

که منابع مختلف ارائه می‌دهند، اختلافات و تناقضات بسیاری دارد.۱ در نتیجه مشکل است که بتوان به نتیجه‌گیری تاریخیِ دقیقی رسید. به‌هرروی، نباید از میان این گروه‌ها فرقه‌ای را که می‌توان آن را «دوازده‌امامیان اولیه» نامید از نظر دور داشت، فرقه‌ای که در بعضی از منابع به نام قطعیه خوانده شده است۲ و به امامت کاظم[[ع]] معتقد بودند. ولی پس از وفاتش، پیروان این فرقه به درگذشت او اطمینان یافتند (قطعوا) و راه را برای تداوم خط امامت به همان شکل سابق هموار کردند.

در عین حال، پذیرش فرضی که در بالا بدان اشاره کردیم (نظر حر عاملی درباره «روایت‌ سنبل‌ها» و نظر طوسی در رابطه با روایتی مشابه که پیش از این نقل شد) دشوار است: یعنی این فرض که در اینجا با روایات دوازده‌امامی درست‌پندار (ارتدوکس) مواجهیم. بیشتر به نظر می‌رسد این عالمان در پی هماهنگ‌سازی هستند (چنان‌که پیش‌تر در مورد «روایت اسراء» نیز دیدیم)، گرایشی خاصِ برخی عالمان امامی، که ترجیح می‌دهند روایات نامتعارفی را که به کتاب‌های پذیرفته‌شده امامی راه یافته‌اند، با نسبت دادن معنایی متفاوت از معنای ظاهری‌شان [[مقبول قلمداد کنند]]، نه آنکه آنها را بازمانده روایات دگراندیشانه بدانند.

VII

مسئله دیگری که باید در «روایت سنبل‌ها» بدان توجه کرد قسمت پایانی آن است که آخرین قسمت تمثیل قرآنی را توضیح می‌دهد: ”هر خوشه صد دانه می‌رویاند." در قسمت پایانی روایت آمده است ”هر کدام از آنها در کوفه صد نواده می‌پرورد ولی تنها این هفت تا هستند"

1.. ن.ک: نوبختی، فرق، صص۶۹-۷۲، و متن مشابه آن در: سعد بن عبدالله القمي، المقالات و الفرق، صص۸۹-۹۱، §۱۶۹-۱۷۶، که هشت فرقه از این قبیل را نام می‌برند. در مقابل، عبدالقاهر البغدادي (الفرق بین الفرق، بیروت، بی‌تا، صص۶۳-۶۴، §۶۱ و ۶۳) تنها دو فرقه را نام می‌برد و شهرستانی، ملل، ص۱۶۹ (همچنین ن.ک: ترجمۀ فرانسه، صص۴۹۵-۴۹۶ همراه با یادداشت‌های ژیماره که به منابع دیگری اشاره می‌کند) سه فرقه را.

2.. ن.ک: نوبختی، همان، ص۶۷، س۸-۱۲؛ سعد ... القمي، همان، ص۸۹، §۱۶۹؛ بغدادی، همان، ص۶۴، §۶۳، که به روشنی این فرقه را اثناعشری می‌داند؛ شهرستانی، ملل، همان، ص. ۱۶۹، س۶؛ ترجمۀ فرانسوی، ص۴۹۵ و پ.۱۱۴.


تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی
250

قرار می‌گیرد:

بر اساس آنچه موسویه روایت می‌کنند، صادق [روزی] به یکی از اصحابش گفت: ”روزهای هفته را بشمار!" و او (صحابی) از یکشنبه شمرد تا به شنبه رسید. پس (جعفر) از او پرسید: ”چقدر شمردی؟" (صحابی) گفت: ”هفت تا." سپس (جعفر) گفت: ”شنبه شنبه‌ها و خورشید روزگاران و نور شب‌ها، کسی که لهو و لعب نمی‌کند و او هفتمین و قائم شماست، که این است" و به فرزندش موسی کاظم اشاره کرد.۱۲

در اینجا باید به فرضیه دانیل ژیماره اشاره کنیم که معتقد است این روایت بازتاب تفکرات حلقه‌های واقفه است که کاظم را قائم می‌دانستند.۳ به‌هرروی، اهمیت این روایت برای موضوع ما از آنجا است که به ما نشان می‌دهد که دست‌کم در نخستین دوره تشیع، روایات «سبعیه» لزوماً ریشه اسماعیلی ندارند. به عبارت دیگر، ظاهراً «روایت سنبل‌ها» می‌تواند هم ریشه در حلقه‌های اسماعیلی داشته باشد۴ و هم در گروه‌های مخالف آنان که در باب امام هفتم با آنان در بحث بودند، یعنی حلقه‌هایی که معتقد بودند موسی کاظم[[ع]] امام هفتم بوده است. نوشته‌های ملل و نحلل فرقه‌های متعددی را برمی‌شمارند که همگی مشترکاً معتقد بودند که کاظم[[ع]] امام هفتم است و بعد از آن در باب نکات دیگری (مثل چگونگی وفات او، ناپدید شدنش و نقش‌هایش) با هم اختلاف نظر داشتند. در عین حال توصیفاتی

1.. ملل، همان. ترجمۀ فرانسوی، همان.

2.روت الموسوية عن الصادق(ع) انه قال لبعض أصحابه عد الأيام فعدها من الأحد حتى بلغ السبت فقال له كم عددت؟ فقال: سبعة. فقال جعفر: سبت السبوت وشمس الدهور ونور الشهور من لا يلهو ولا يلعب وهو سابعكم قائمكم هذا وأشار إلى ولده موسى الكاظم.

3.. بااین‌حال، ژیماره در پ.۹۵ ترجمۀ فرانسه (مذکور در پانوشت قبلی) می‌گوید نتوانسته روایتی از این دست نه در توصیفات واقفه در کتاب الغیبة طوسی، و نه در میان دیگر آثار امامی بیابد (ژیماره در اینجا به أصول الکافي کلینی و إرشاد مفید اشاره می‌کند). چنان‌که گفتم، من هم دیگر آثار امامی را بررسی کردم (تفاسیر قرآن، آثار ملل و نحل و مجامع حدیثی متأخر)؛ اما نمونۀ مشابهی از این روایت را جز در آثاری که ذکر شد نیافتم، و موارد مشابهت نیز جزئی است. اما قس: روایتی منقول در کتاب الإرشاد، نجف، ۱۳۸۲/۱۹۶۲، ص۲۹۰، س۱۳-۱۵، که در آن کلمات من لا یلهو ولا یلعب در توصیف کاظم[[ع]] آمده است، هرچند صاحب هذا الأمر نامیده شده، نه قائم. از استاد کلبرگ به خاطر این ارجاع سپاسگزارم.

4.. چنان‌که طوسی پیشنهاد داده بود؛ قس: E. Kohlberg, loc. cit. (in n. ۴۹).

  • نام منبع :
    تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی
    سایر پدیدآورندگان :
    به کوشش محمدعلی طباطبایی و جمعی از پژوهشگران
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 11432
صفحه از 416
پرینت  ارسال به