مطابق این روایت محمد[[ص]] فقط تحویل‌‌دهنده قرآن است و بزرگ‌‌ترین فضیلت وی در تحویل متن قرآن به همان شکل واقعی‌‌اش است. در مقابل، امامان حافظان علم هستند که البته این علم شامل آگاهی از معانی رازوار قرآن است. آنان حق دارند که این علم را برای مؤمنان، [[البته]] برای هر کس مطابق ظرفیتش، بیان کنند؛ این در حالی است که دانش غیرسِرّی قرآن برای تمامی کسانی که به دنبال مطالعه دقیق متن آن هستند در دسترس است. به نظر می‌‌رسد اختلاف ظریفی که اینجا وجود دارد و در متون امامیه نیست، یعنی [[این بخش که مطابق آن]] مؤمنان می‌‌توانند خود به‌‌تنهایی جنبه‌‌های غیرسِرّی قرآن را بخوانند اما در فهم جنبه‌‌های رازوار آن نیازمند و وابسته به امام هستند، از همین متن اسماعیلی پدید آمده باشد.

روشن است که متون فوق تنها مشتی از خروار است. سنت تفسیری شیعه، در تمامی جریان‌‌های آن، سرشار از تفسیرگری‌‌های آیات قرآنی و نیز سرشار از احادیثی است که هدفشان تقویت جایگاه و حق انحصاری امامان به عنوان تنها تفسیرگران معتبر قرآن است.^۱

همان گونه که دیدیم، بررسی مسئله حق تفسیر، از شباهت بسیار زیاد بین متون تفسیری شیعه امامی و اسماعیلیه پرده برمی‌‌دارد؛ شباهتی که تا حد زیادی بر شیعه زیدی نیز اثر گذاشته است. بااین‌‌حال تفاوت قابل توجهی در تاریخ این سه گروه وجود دارد که به نظر می‌‌رسد بر موضوع مورد بحث ما در اینجا نیز به طور ضمنی تأثیراتی داشته باشد. در سراسر تاریخ تشیع زیدی و اسماعیلی، امامت یک نهاد دائمی باقی ماند و امامان (یا فراخوانندگان ـ دُعاة ــ از طرف ‌‌آنان) همچنان ولایتشان را نسبت به پیروانشان اعمال می‌‌کنند که از جمله شامل حق تفسیر کردن قرآن هم می‌‌شود. بااین‌‌حال در شیعه امامی با غیبت امام دوازدهم (۲۶۰/۸۷۴) حضور نهاد امامت متوقف می‌‌شود و این سؤال پیش می‌‌آید که در غیاب امامان، اِعمال ولایت امامان چگونه خواهد بود؟

با در نظر گرفتن این پرسش و مروری بر آثار تفسیریِ تشیع امامی متقدم، دو گرایش مجزا، هم به لحاظ ترتیب تاریخی و هم به لحاظ مکتبی، قابل تعریف و شناسایی است.

بین نقش پیامبر[[ص]] و امامان از نسل او را می‌‌توان به‌‌روشنی در تفکر اسماعیلیه در تمایز بین امام گویا ( إمام ناطِق) و امام ساکت ( إمام صامِت) مشاهده کرد. در تفکر آنان امام ناطق مسئولِ [[بیانِ]] لایه بیرونی و مُنزَلِ قرآن، و امام صامت مسئولِ [[بیانِ]] لایه پنهان و رازوار آن است. در نهایت، در این خصوص باید به حدیثی از منابع اسماعیلیه اشاره کرد که در مورد آیه ۳۹ سوره ۳۸ (صاد) آمده است و تأییدی بر تمایز میان نقش محمد[[ص]] و امامان از نسل اوست. در این روایت به طور خاص بر ارتباط تنگاتنگ امامان با متن قرآنی و سطوح مختلف از توان اعجازآمیزِ عطاشده به ایشان تمرکز شده است:

آن [خداوند] والای بلندمرتبه ظاهر [قرآن] را معجزه رسولش قرار داد و باطن آن را معجزه امامان از اهل بیت او. [دانشِ آن لایه‌‌های رازوار] تنها نزد آنان است و کسی جز ایشان نمی‌‌تواند مانند آن را بیاورد، همان گونه که جز جدّ ایشان، محمد رسول خدا[[ص]]، کسی نتوانست مانند متنِ مشهود [قرآن] را بیاورد. این علم منقولی است که از یکدیگر به ارث می‌‌برند و نزد ایشان به ودیعت نهاده شده است و نزد احدی جز آنان یافت نمی‌‌شود. آنان درباره آن با هر قومی مطابق فهم همان قوم سخن می‌‌گویند و به اهل هر مرتبه‌‌ای^۱ به میزان استحقاقشان عطا می‌‌کنند. آنها این علم را از کسانی که اهل آن نیستند پنهان می‌‌دارند و منع می‌‌کنند و کسانی را که باید از آن دفع کنند دفع می‌‌کنند و این همان سخنِ [خداوندِ] توانمندِ عطاکننده است که می‌‌فرماید: ”این عطای ماست؛ آن را به هر کس می‌‌‌‌خواهی ببخش و از هر کس می‌‌‌‌‌‌خواهی دریغ دار" ( فجَعَلَ عَزَّ وَجَلَّ ظاهِرَهُ مُعجِزَةَ رَسولِهِ وَباطِنَهُ مُعجِزَةَ الأئمَّة مِن أهلِ بَیتِهِ لا یوجَدُ إلّا عِندَهُم وَلا یَستَطیعُ أحَد أن یَأتي بمِثلِهِ غَیرُهُم کَما لا یَستَطیعُ أن یَأتيَ بِظاهِر الکِتاب غَیرُ محمَّد رسول الله جَدِّهِم فَذلِکَ عِلمُ مَنقول فیهِم مُتَوارِث بَینَهُم مُستودَع لَدَیهِم لا یوجَد عِندَ أحَد سِواهُم یُخاطِبونَ کُلُّ قَوم مِنه بمِقدار ما یُفهَمونَ وَیُعطونَ أهل کُلّ حَدّ مِنهُ ما یَستَحِقّونَ وَیَمنَعونَ مِنهُ مَن یَجِب مَنعُهُ وَیَدفَعونَ عَنهُ مَنِ استَحَقَّ دَفعُهُ لِقَولِ العَزیزِ الوَهّاب: هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِكْ بِغَيْرِ حِسابٍ [قرآن ۳۹:۳۸]).^۲