81
تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی

دو سوره اول قرآن، منسوب به امام حسن عسکری[[ع]] (د. ۲۶۰/۸۷۴).۱ برجسته‌‌ترین تفسیرهای دوران پس از غیبت کبرا عبارت‌‌اند از: التبیان اثر ابو جعفر محمد طوسی (د. ۴۶۰/۱۰۶۷)، مجمع البیان نوشته ابو علی طَبرِسی (د. ۵۴۸/۱۱۵۳)،‌‌ که به‌‌وضوح بر اساس تفسیر التبیان نوشته شده، و تفسیر پارسیِ رَوض الجِنان اثر ابو الفتوح رازی (ز. نیمه اول قرن ۶/۱۲). برخی از آثار تفسیری بسیار جامع در شیعه امامیه، که عمدتا گردآوری‌‌هایی از منابع پیشین هستند، در ایران دوره صفوی تألیف شدند. در میان این آثار، برجسته‌‌ترین آنها عبارت‌‌اند از: تأویل الآیات اثر شرف الدین علی حسینی استرآبادی (ز. قرن دهم/شانزدهم)، کتاب الصافی نوشته محمد بن مرتضی کاشانی (د. ۱۰۹۱/۱۶۸۰)، و کتاب البرهان اثر هاشم بن سلیمان بَحرانی (د. ۱۱۰۷/۱۶۹۵ یا ۱۱۰۹/۱۶۹۷)‌‌. از جمله نمایندگان سنت تفسیری امامیه در دوران معاصر اینها هستند: المیزان اثر محمد بن [[کذا]] حسین طباطبایی، و مِن وحی القرآن نوشته محمدحسین فضل‌‌الله. روشن است که مطالب تفسیری شیعیان، به جز در آثارِ ذاتا تفسیری، در همه [[دیگر]] ژانرهای مکتوبات شیعی [[هم]] گسترده‌‌اند.۲

کتاب‌‌های اعتقادی اسماعیلیه حجم زیادی از مطالب تفسیری را در خود جای داده‌‌اند، ولی اطلاع کمی از تألیفات خاص تفسیری آنان در دست است. در میان آثار تفسیری اندکی که به دست ما رسیده است، اساس التأویل داعي اسماعیلی نعمان بن حَیّون مغربی (د. ۳۶۳/۹۷۳-۹۷۴) و کتاب الکشف منسوب به داعي جعفر بن منصور یَمَن (ز. نیمه اول قرن چهارم/دهم) قابل ذکرند.۳

سنت تفسیری زیدیه تا حد زیادی ناشناخته باقی مانده‌‌، و بسیاری از آثار تفسیری آنان هنوز به شکل نسخه‌‌های خطی هستند. قاسم بن ابراهیم رَسّی (د. ۲۴۰/۸۶۰)، الناصر لِلحق اُطروش (د. ۳۰۴/۹۱۷)، و ابو الفتح ناصر بن حسین دیلمی (د. ۴۴۴/۱۰۵۲) از جمله امامان زیدی هستند که به داشتن تفسیر مشهورند.۴ یک اثر تفسیری نیز به ابو الجارود زیاد بن منذر،

1.دربارۀ دو تفسیر منسوب به امامان صادق و عسکری(ع) ن.ک: مقالات هفتم و هشتم همین کتاب در صفحات ۱۵۵ و ۱۷۱ به بعد.

2.. برای فهرست مفصلی از آثار تفسیری شیعه، ن.ک: الذریعة، ج۳، صص۳۰۲-۳۰۷، ج۴، صص۲۳۱-۳۴۶.

3.. برای اطلاع از دیگر تفسیرهای اسماعیلی ن.ک:
I. K. Poonawala, Biobibliography of Ismāʿīlī Literature, Los Angeles, ۱۹۷۷, index, s.vv. tafsīr, taʾwīl.

4.. الذریعة، ج۴، صص۲۵۵، ۲۶۱؛
B. Abrahamov, Anthropomorphism and Interpretation of the Qurʾān in the Theology of al-Qāsim ibn Ibrāhīm: Kitāb al Mustarshid, Leiden, New York and Cologne, ۱۹۹۶, pp.۱۷-۴۳.


تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی
80

[[=قرآنی]] جهت [[اثبات]] آموزه وَلایَة بوده است، درست همان طور که افزودن عبارت اِلیٰ اَجَلٍ مُسَمّیٰ (تا مدتی مشخص) در آیه معروف به آیه مُتعَة (نساء۴: ۲۴) به منظور تأکید بر ماهیت موقتی مُتعَة انجام شده است.۱

دیگر روش‌‌های مورد استفاده در سنت تفسیری شیعه مبتنی بر چیدمان کلمات و حروف قرآن و محاسبه ارزش عددی حروف است. داعي اسماعیلی، ابویعقوب سِجِستانی (د.ح. ۳۶۱/۹۷۱)، در تفسیرش بر سوره ۱۰۸ ( الکوثر) با جابه‌‌جا کردن کلمات و حروف این سوره، قرائتی جدید از آن برای اثبات عقیده شیعیِ وَصایَة، مقام حاکمیت مطلق برای امامان، ارائه داد.۲ فن محاسبه [[ارزش]] عددی حروف در ابتدا برای حروف مرموز ( فَواتح) در ابتدای ۲۹ سوره قرآن به کار رفت. برای نمونه، بر همین اساس طبق گزارشی منسوب به امام محمد باقر[[ع]]، حروف الف، لام، میم، صاد در ابتدای سوره ۷ ( الاعراف) (که ارزش عددی‌‌شان ۱۶۱ است) ناظر به سال ۱۶۱ هجری (۷۷۷ میلادی) است که پیش‌‌بینی شده بود سلسله امویان در آن سال برمی‌‌افتد.۳

مهم‌‌ترین مفسران شیعی و آثار آنان

قدیمی‌‌ترین آثار تفسیریِ امامیه که برای ما شناخته شده‌‌اند مربوط به اواخر قرن سوم/نهم هستند. این تفسیرها شامل آثار فرات بن فرات کوفی، ابو النضر محمد عیاشی، و علی بن ابراهیم قمی می‌‌شود که همگی در دهه‌‌های آخر قرن سوم/نهم و اوائل قرن چهارم/دهم می‌‌زیسته‌‌اند؛ یعنی پیش از شروع غیبت‌‌ بزرگ ( الغَیبة الکُبری) که در سال ۳۲۹/۹۴۱ اتفاق افتاد. کمی بعد از این زمان محمد بن ابراهیم نعمانی (د.ح. ۳۶۰/۹۷۱) دیگر مفسر شیعی است که به او رساله‌‌ای حاوی نوعی مقدمه بر قرآن نسبت داده‌‌اند.۴ دیگر آثار تفسیری شیعه عبارت‌‌اند از: حقائق التفسیر القرآنی، رساله تفسیری کوچکی با گرایش صوفیانه منسوب به امام جعفر صادق[[ع]] (د. ۱۴۸/۷۶۵)، و تفسیر ‌‌العسکری، یک اثر تفسیریِ جامع اگادایی بر

1.وجود این گونه افزوده‌ها لزوما به معنای باور به تحریف قرآن نیست؛ بلکه افزوده‌هایی تفسیری برای تبیین معنای آیه هستند. برای بحث تفصیلی دربارۀ مثال آخر، ن.ک: مقالۀ آخر همین کتاب، صص۳۴۷ به بعد.

2.. Poonawala, ibid, pp. ۲۱۸-۱۹.

3.. عیاشی، همان، ج۲، ص۲.

4.. محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، بیروت، ۱۴۰۳/۱۹۸۳، ج۱۹، صص۹۴- ۱۳۱ (یک رسالۀ تفسیری امامی منسوب به محمد بن ابراهیم بن جعفر نعمانی).

  • نام منبع :
    تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی
    سایر پدیدآورندگان :
    به کوشش محمدعلی طباطبایی و جمعی از پژوهشگران
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 11458
صفحه از 416
پرینت  ارسال به