شرور است (والباطن مِن ذلکَ أئمة الجَور)؛ هر آنچه در کتاب حلال است بر اساس [معنای] ظاهری است و [معنای] باطنی به امامان حق اشاره دارد ( أئمة الحَقّ).۱
آیه ۲۳۸ سوره ۲ (بقره) («مراقب نمازها و نماز میانی باشید» [حَافِظُوا عَلَی الصَّلَوَةِ وَالصَّلاةِ الْوُسْطَی]) نیز به همین شیوه تفسیر می‌‌شود. در کنار معنای آشکار آیه، که امر به نماز را انشاء می‌‌کند، یک تفسیر دیگر بر آن است که این آیه دارای اشاراتی به پیامبر[[ص]]، فاطمه[[س]]، علی[[ع]]، حسن[[ع]] و حسین[[ع]] است.۲ بااین‌‌حال، نزد حلقاتِ دگراندیش، این آیه نیز، همچون دیگر آیاتِ دربردارنده اوامرِ شرعی، تنها با اسلوب نمادین تفسیر می‌‌شد.۳
در نظر گرفتن جنبههای درونی (باطِن) و برونی (ظاهِر) چونان دو لایه آیه، که در هم تنیده شده و همدیگر را کامل می‌‌کنند، محدود به تفسیر امامیه نیست. مشابه این را میتوان در تفسیر میانه‌‌روی اسماعیلی نیز دید؛ داعي اسماعیلی علی بن محمد الولید (د. ۶۱۲/۱۲۱۵) می‌‌گوید:
آن کس که خود را وقف معنای ظاهری [احکام] دینی کند و از [پرداختن به] معنای باطنی آنها غفلت ورزد و به سخن بدون عمل اکتفا کند، همچون کسی است که بدنی بدون روح داشته باشد (مَن أقبَل عَلی ظاهِر الشَّریعة دونَ باطِنِها وَمَعانیها وَبِالقَول دونَ العَمَل کانَ ذا جِسم بِغَیر روح)... و آن که تنها بر مبنای دانش، بدون عمل، خود را وقف امور حقیقی کند، درحالی‌‌که از اجرای ظاهری احکام دین ( إقامة الظواهر الشریعة) و تکالیف دینیِ واجب بر او و اعمال خوب و پسندیده غفلت ورزد، همچون روحی است که بدن را رها کرده و جامه‌‌ای را که ساترش بوده ترک کرده است.۴
1.. تفسیر عیاشی، ج۲، ص۱۶، ش۳۶.
2.. تفسیر عیاشی، ج۱، ص۱۲۸، ش۴۲۱، و قس: روایاتی که پیش از آن آمده‌اند.
3.. برای نمونه ن.ک: توصیفی که در کتاب ابو حامد محمد الغزّالی، فضائح الباطنیة، تص. ع. بدوی (قاهره، ۱۳۸۳/۱۹۶۴)، صص۵۵-۶۵، (در فصلی با عنوان في تأویلاتهم لِلظاهِر) آمده و دربردارندۀ نمونه‌های فراوانی از اباحه‌گری‌های مبتنی بر تفسیر تمثیلی قرآن است.
4.. علی بن محمد الولید، تاج العقائد ومعدن الفوائد، (بیروت، ۱۹۶۷)، ص۱۰۸؛ قس: جملات داعي دیگر اسماعیلی، جعفر بن حَوشَب، مشهور به منصور الیَمان (د. ۳۰۲/۹۱۴) نقل شده در:
Poonawala, "Ismā‘īlī Ta’wīl of the Qur’ān,” ۲۰۰, n. ۴ [[ب.ت: پوناوالا، تأویل]].
